Noordhollandse gemeente van 2071 ha (land en water) met (1953) 45 000 inw., van wie (1947) 37 pct Prot., 16 pct R.K. en 47 pct zonder kerkgenootschap, is gelegen aan de Zaan en onmiddellijk ten N. van het Noordzeekanaal. Tot de gemeente behoren de plaats Zaandam (1953: 43 850 inw.) en de gehuchten Hembrug (50 inw.), Overtoom f75 inw.), Het Kalf (800 inw.) en Haaldersbroek (225 inw.).
De bodem bestaat uit laagveen, dat buiten de bebouwing weiland is, en voor een klein gedeelte (aan het Noordzeekanaal) uit zeeklei, dat als bouwland in gebruik is.Zaandam ligt aan de spoorlijnen Amsterdam - Alkmaar (electrisch) en Amsterdam - Enkhuizen en is via het Noordzeekanaal bereikbaar voor grote zeeschepen. Er zijn gevestigd: kantongerecht, Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Zaanland, industrieschap Zaanstreek, lyceum, handelsdagschool, nijverheidsscholen en ziekenhuizen. Kunsthistorische bouwwerken zijn de Herv. Westzijderkerk of Bullekerk (1638), de Oud-katholieke kerk (1695), de Lutherse kerk (1699) en de Herv. Oostzijderkerk (1685).
Handel, industrie en scheepvaart zijn omvangrijk. Zaandam is de grootste Nederlandse aanvoerhaven van gezaagd hout, dat wordt verhandeld en in 28 fabrieken (2500 werknemers) wordt verwerkt tot allerlei eindproducten. De levensmiddelenindustrie (oliën, vetten, bijproducten, geleer- en verdikkingsmiddelen, cacao en cacaoproducten, veevoeder, koek en biskwie, verpakte levensmiddelen, suikerwerken, dranken) heeft zich uit de veredelingsindustrie ontwikkeld. Deze industrie telt 38 grote bedrijven (4000 werknemers). De chemische nijverheid (verf, lak, drukinkt, essences, reukstoffen, zeep- en wasmiddelen, geneesmiddelen, kunsthars, actieve kool) is eveneens van oude oorsprong en omvat 22 bedrijven (1400 werknemers). De metaalverwerkende industrie (scheepsbouw, machines, gietwerk, electrotechnische toestellen, gereedschappen, wapens, ketels, tanks, pijpleidingen, blikemballage) met 22 bedrijven (2500 werknemers) is in tegenstelling tot de genoemde, niet voortgekomen uit de vroegere nijverheid, maar is opgekomen ten tijde van de mechanisatie van de Zaanse industrie.
De papierverwerkende industrie met 6 fabrieken (220 werknemers) voorziet in de behoefte aan verpakkingsmiddelen. Verder zijn er nog bedrijven, die kleiner in aantal zijn (boekdrukkerijen, kleding, speelgoed, dekzeilen, zeilen, drijfriemen, diepvriesbedrijf).
GESCHIEDENIS
In oude beschrijvingen wordt melding gemaakt van de heerlijkheid Oud Zaenden en het geslacht Van Zaenden, waarvan een lid heeft deelgenomen aan de moord op Floris V. Zaandam is ontstaan bij de afdamming van de Zaan, bij de tegenwoordige oude sluis en de grote Wilhelminasluis. Aan weerskanten van de oude sluis staan twee oude wachthuisjes, waarbij twee bekroningen (1724). De Wilhelminasluis heeft aan de noordkant ook twee bekroningen (1780), die afkomstig zijn van de oude duikersluis.
In de 80-jarige oorlog is Zaandam verschillende keren door de Spanjaarden bezet geweest. Een hoogtepunt in de geschiedenis is de economische opbloei in de 17de en 18de eeuw, die mede te danken was aan de grote opkomst van Amsterdam als koopmansstad. Honderden houtzaag-, olie-, pel-, papier-, verf- en andere molens waren toen in bedrijf. Slechts enkele molens zijn nog aanwezig. Van het stationsperron af kijkt men op één der twee overgebleven zgn. paltrok-houtzaagmolens. Hier en daar staan ook nog enige oude Zaanse houten huizen met gevelversieringen, die aan de bloei van weleer herinneren.
Voor de arbeiders waren de toestanden in de 19de eeuw slecht (lange arbeidstijden, lage lonen en huisvesting in kleine houten krotten). De roem van de scheepsbouw was doorgedrongen tot tsaar Peter de Grote van Rusland, die op zijn studiereis in 1697 ook een bezoek aan Zaandam bracht. Als gevolg van de grote belangstelling moest hij na enige dagen de wijk nemen naar Amsterdam. Het houten huisje, waarin hij verbleef, is bewaard gebleven en wordt nu beschermd door een er om heen gemetseld gebouw. Het huisje trekt veel vreemdelingen. Op de Dam, de plaats van de afdamming van de Zaan, zijnde een druk verkeersplein, staat het bronzen standbeeld van Peter I, dat in 1911 door tsaar Nicolaas II aan de gemeente is geschonken.
Oorspronkelijk waren er twee gemeenten: Oost-Zaandam en West-Zaandam. In 1811 verenigde Napoleon de gemeenten tot de gemeente Zaandam.
Lit.: A. v. d. Braam e.a., Een eeuw Zaandam 1870-1970 (uitg. Sociograf. Bureau. 1949).
