(1, bisdom), een voormalig onafhankelijk bisdom in het district van de Boven-Rijn, ontstond reeds in de Merovingische tijd en omvatte aanvankelijk de gehele Elzas, benevens de Ortenau en een gedeelte van de Breisgau, doch later werden gedeelten van de Elzas ten gunste der bisschoppen van Spiers en Bazel daarvan afgescheiden, zodat het een oppervlakte behield van 1322 km2. De bisschop, onderworpen aan het aartsbisdom Mainz, was Duits rijksvorst en behield die waardigheid, toen hij in 1683 de souvereiniteit van Frankrijk moest erkennen.
Het in Frankrijk gelegen gebied werd bij de Revolutie van 1789 geseculariseerd en het gedeelte in Zwaben werd in 1803 als vorstendom Ettenheim aan de markgraaf van Baden toegewezen. In 1802 werd de gehele Elzas onder de bisschop van Straatsburg en deze onder de aartsbisschop van Besançon gesteld. Sedert 1874 staat het onmiddellijk onder de paus.(2), Straatsburg (Fr. Strasbourg, Du. Strassburg), hoofdstad van het Franse dep. Bas-Rhin, met (1946) 175 515 inw., ligt 2 km van de Rijn verwijderd, aan de bevaarbare 111, die hier de Breusch opneemt, alsmede aan het Rhône-Rijnkanaal en aan het Marne-Rijnkanaal. Straatsburg vormt een belangrijk spoorwegknooppunt aan de lijnen Metz - Bazel en Parijs - Kehl (Dld) en was eertijds een sterke vesting.
STADSBEELD
De oudste stadskern ligt tussen twee armen van de Ill en heeft door haar nauwe, onregelmatige straten een middeleeuws karakter.
Andere, nieuwere stadswijken liggen tussen de verbindingskanalen van Ill en Rijn. Een nieuw stadsgedeelte werd na uitlegging der vestingwerken in het N.O. aangebouwd. In de oude stadskern bevinden zich de belangrijkste historische gebouwen.
Aan de beroemde Munsterkerk van O.L. Vrouw, een der belangrijkste bouwwerken der Middeleeuwen, is gedurende enige eeuwen gebouwd. Van de Ottoonse, onder bisschop Wemer in 1015 begonnen, dom zijn de crypta en de fundamenten, waarop de thans bestaande bouw rust, bewaard. De kathedraal kan volgens tijdperken en stijl in drie perioden worden ingedeeld:
1. het koor (laatste kwart 12de eeuw) en dwarsschip (iste helft 13de eeuw, in sommige delen reeds onder invloed der Franse Gothiek);
2. het Gothische schip (1250-75) en 3. de ongeëvenaarde westelijke façade (1276-1365), gedeeltelijk ontworpen door meester Erwin „von Steinbach” (ca 1318). In 1399 begon Ulrich v. Ensingen met de noordelijke toren, die tussen 1419 en 1439 door Johannes Hültz uit Keulen werd voltooid (142 m hoog) en tot de mooiste Gothische torens ter wereld behoort. De prachtige gebrandschilderde glazen ramen zijn buitengewoon gaaf bewaard gebleven. Hoewel tijdens de Franse Revolutie (1793) 235 beeldhouwwerken vernield werden, is er heden nog nauwelijks elders een dergelijke rijkdom aan monumentale plastiek uit de 13de en 14de eeuw te vinden. Tot de voornaamste sculpturen behoren de „engelenpilaar” met een voorstelling van het Laatste Oordeel in het zuidelijk dwarsschip, het zuidelijk dubbelportaal met de Dood van Maria en de figuren van Ecclesia en Synagoge, alsmede de reeks van de Wijze en de Dwaze Maagden.
Belangrijke middeleeuwse kerken zijn voorts de St Stephanus (ca 1200), de St Thomas (13de eeuw) en de Jong-St Pieter (eind 13de eeuw, veel vernieuwd). Van de middeleeuwse profane bouwwerken zijn in de eerste plaats het „Frauenhaus” (oostelijke vleugel uit 1346, westelijke vleugel 1678-’85 door Hans Ulberger) en het „Kaufhaus” (1358) vermeldenswaard. In de stijl der Duitse Renaissance zijn er de „Grosse Metzig” (1589) en het oude raadhuis (1582-85), beide vermoedelijk door Hans Schoch. De stad telt vele fraaie „vakwerk’-huizen; bijzonder bekend is het sterk gerestaureerde huis Braun-Kammerzell (1587-’89).
Na de bezetting door de Fransen bloeide er in de 18de eeuw de bouwkunst in Franse stijl. De Parijse hofarchitect Robert de Cotte ontwierp het bisschoppelijk paleis Rohan (1728-41, thans museum), dat door Joseph Massol werd uitgevoerd. Deze bouwde ook het stadhuis, vroeger Paleis Darmstadt (1731-36). Het Hotel du Gouvernement dateert uit 1725-31. Bekend is de door de familie Hannong in de 18de eeuw vervaardigde fayence. Met de bouw van de vestingwerken werd van 1682-1684 door Vauban begonnen. In 1870 werden zij belangrijk uitgebreid en versterkt.
De stad bezit een kamer van koophandel, een beurs en verschillende banken. Zij is de zetel van de Raad van Europa, van een prefect, van een R.K. bisschop, van het opperconsistorium voor de Lutherse kerk.
De voornaamste inrichtingen van onderwijs zijn: de universiteit, in 1621 gesticht, in 1872 vervormd tot Keizer-Wilhelmuniversiteit, thans weer als vroeger; de nieuwe universiteits- en landsbibliotheek, een Protestants en een bisschoppelijk gymnasium, een polytechnische school, een handelsschool en een sterrenwacht. Verder bezit de stad enige musea en een conservatorium.
NIJVERHEID
Straatsburg heeft een zeer gevarieerde industrie, waarvan de grote bedrijven vnl. rondom de Rijnhavens zijn geconcentreerd, en o.m. meelfabrieken, aardolieraffinaderij, scheepsbouw en machine-industrie omvat. Verder zijn er fabrieken van biscuits, aardewerk, glas, staal, emaille-artikelen, gas- en electriciteitsmeters, metaalgaas, katoen, wol, jute, kunstzijde, spoorwegmaterieel, chemische producten, schoenen, looierijen en confectiefabrieken. Een deel van deze bedrijven is in de voorsteden gevestigd, zoals in Neudorf (meelindustrie), Graffenstaden (constructiewerkplaatsen), Gronenbourg (brouwerijen), Schiltigheim enz. Bekend zijn de Straatsburger ganzeleverpasteien en bierbrouwerijen. In 1892 was reeds de haven in het Z. (Bassin d’Austerlitz) aangelegd. In het bijzonder echter de herleving van het verkeer op het Rhône-Rijnkanaal (en het Hüninger kanaal naar Bazel) en op het Marne—Rijnkanaal zijn voor de opbloei van handel en nijverheid van belang geweest. Straatsburg heeft zijn havens vergroot en geoutilleerd in de tijd, dat de Fransen zich nog tijdelijk van de haven van het Badense Kehl (aan de overzijde van de Rijn) mochten bedienen. De grote havenbekkens liggen meer in de nabijheid van de Rijn, zoals het Bassin des Remparts (1926) en het Bassin des Pétroles (1927). Het Straatburgse Rijnverkeer beloopt jaarlijks ca 5 millioen ton goederen. Rijnafwaarts gaan in hoofdzaak kalizouten, ijzererts en ijzer en staal. Aangevoerd worden vooral steenkool, bruinkool en graan. Enorm is de overlading van goederen in de Straatsburgse havens in en uit kanaalschepen naar en van Bazel. Toch neemt deze overlading af, naarmate Bazel beter direct voor Rijnschepen bereikbaar is gemaakt, o.a. door de stuw van Kembs.
GESCHIEDENIS
In 357 werd hier de Romeinse nederzetting Argentoratum door de Alemannen verwoest: zij vestigden er een Germaanse sterkte. Ca 600 werd het bisdom Straatsburg gesticht. De Straatsburger eden (14 Febr. 842), die een verbond inhielden tussen de Karolingische prinsen Karel de Kale en Lodewijk de Duitser tegen hun broeder Lotharius (z Frankische rijk, geschiedenis), vormen het oudste Oudfranse en Middelhoogduitse taalmonument. In 1262 werd de stad als Rooms-Duitse rijksstad van de bisschop onafhankelijk, in 1334 dwongen de gilden er de patriciërs een meer democratische regeringsvorm af. Op het eind van de Middeleeuwen was zij een middelpunt van Humanisme. Onder leiding van de hervormer Bucerus werd er in 1523 het Protestantisme ingevoerd.
Tijdens Karel V behoorde Straatsburg onder de bekwame burgemeester Sturm tot het Schmalkaldisch verbond. Het bisdom werd in 1648 bij Frankrijk gevoegd, de stad in 1681 volgens besluit van de Chambres de Réunion door Lodewijk XIV bezet. Nu werd het Protestantisme uitgeroeid. De verfransing van de Straatsburger bourgeoisie begint pas in 1789 Van 13 Aug. - 27 Sept. 1870 werd Straatsburg (verdedigd door generaal Uhrich) belegerd en gebombardeerd door de Duitsers onder generaal von Werder. Van 18711919 was de stad Duits en was zij de hoofdstad van het Rijksland (Elzas-Lotharingen). Tot 1886 werd zij door een Duitse rijkscommissaris, daarna door een door de rijksstadhouder benoemde burgemeester geregeerd. 22 Nov. 1918 trokken de Franse troepen er weer binnen. In 1929 werd de communist en autonomist Hueber burgemeester. In Wereldoorlog II werd Straatsburg opnieuw door de Duitsers bezet en herhaaldelijk hevig gebombardeerd. Op 24 Nov. 1944 werd de stad bevrijd, maar lag tot Apr. 1945 in de frontlinie. Sinds 1949 is Straatsburg zetel van de Raad van Europa.
Lit.: Seyboth, Das alte S. vom i3ten Jahrh. bis 1870 (1890); V. Borries, Die Gesch. der Stadt S. (1909); H. Haug, Les faiences et porcelaines de S. (1922); E. Polaczek, S., Berühmte Kunststätten, 76 (Leipzig 1926); L’Abbé Joseph Walter, La Cathédrale de S., met bibl. (Paris 1933); Claude Odilé, S. et sa Région (Grenoble 1934); H. Kunze, Der Stand unseres Wissens um die Baugeschichte d. S. Münsters, Elsass-Lothring. Jahrb. Bd 18 (1939); G. Dehio, d. S. Münster (München 1941); K. Bauch, S. (Berlin 1941); F. Zschokke, die roman. Glasgemälde des S. Münsters (Basel 1942); H. Weigert, Das S. Münster u.s. Bildwerke (3de ed. 1942).
