is de toepassing in maatschappij en bedrijf van systematisch ontwikkelde optimale methoden van arbeidsverrichting en organisatie, ter vervanging van minder gunstige werkwijzen. Doelstelling daarvan is het besparen van arbeidstijd, inspanning, materiaal e.d. ter bereiking van grotere welvaart.
Omstreeks het begin dezer eeuw zijn de meeste beginselen der rationalisatie, zij het onder andere naam, reeds geformuleerd, o.a. door Taylor (systematisch onderzoek, juiste man op juiste plaats, mentaliteit van samenwerking e.d.). Het inzicht in deze beginselen en het voor practische toepassing toegankelijk maken daarvan door middel van rationalisatie- of organisatie-technieken is nog voortdurend in ontwikkeling. In de loop der tijden heeft het accent van deze ontwikkeling wel eens verschillend gelegen. Steeds meer wordt de noodzakelijkheid gezien het bedrijfsgebeuren in zijn totaliteit te beschouwen, waarbij echter voor het vinden van de juiste oplossingen bij onderdelen niet kan worden afgezien van diepgaand detailonderzoek. Eensdeels door sleur en anderzijds door te geringe verspreiding van de kennis omtrent doelmatige methoden van onderzoek en verbetering, zijn er grote gebieden van maatschappelijk leven en bedrijfsleven waar nog ruime toepassingsmogelijkheden voor de rationalisatie openstaan. Het begrip rationalisatie is zeer nauw verwant aan: efficiency*, productiviteitsvergroting, wetenschappelijk bedrijfsbeheer („scientific management”), wetenschappelijke bedrijfsorganisatie („organisation scientifique du travail”) e.d.
Omstreeks 1927 verkreeg de term rationalisatie een zekere internationale verbreiding. Toen dit woord dientengevolge in de jaren dertig veelvuldig gebruikt werd voor aanduiding van de maatregelen ter besparing op arbeidskrachten kreeg het een ongunstige klank.Het systematisch onderzoek ter bepaling van de optimale methoden vereist: het verzamelen van betrouwbare gegevens door nauwkeurige waarneming en meting en zo nodig experiment, analyse der gegevens en ten slotte afleiding van de samenhang tussen de waargenomen verschijnselen. Kennis van de wetmatigheden in deze verschijnselen stelt in staat om van tevoren de gunstigste combinatie van omstandigheden te bepalen en naar de verwezenlijking daarvan te streven.
Vele van de organisatie-technieken waarvan bij het rationaliseren gebruik kan worden gemaakt zijn te herleiden tot toepassing van de principes van: specialisatie, standaardisatie en coördinatie.
Specialisatie houdt in: beperking van de functie van de afzonderlijke eenheden welke samenwerken tot het bereiken van een bepaald doel. Het voordeel van de specialisatie is de mogelijkheid tot het verkrijgen van een meer volmaakte uitvoering van de taak van beperkt karakter. Het overdragen van elementen der arbeidsverrichtingen van de mens op gereedschap of machine betekent een verdere specialisatie van de mens. De techniek is dan ook altijd een zeer belangrijk hulpmiddel bij de rationalisatie. Specialisatie heeft als nadeel een grotere afhankelijkheid van anderen. Om dit nadeel op te heffen is coördinatie nodig: het verzekeren van een doelmatige samenhang tussen de eenheden welke samen een bepaald doel nastreven.
Deze coördinatie kan het best worden verkregen indien de arbeidsverrichtingen van die eenheden en de omstandigheden waaronder de arbeid wordt verricht, gestandaardiseerd zijn, d.w.z. een optimale waarde hebben. Het gaat hierbij niet alleen om materiële maar ook om psychische werkomstandigheden.
Het doelmatig coördineren van de werkzaamheden van aanvankelijk zelfstandig werkende personen of bedrijven is ook een vorm van rationalisatie. Historisch is er, door de snelle uitbreiding van de arbeidssplitsing en van de techniek en door de groei der bedrijven sedert de tweede helft van de vorige eeuw, een achterblijven van de standaardisatie en van de coördinatie te constateren geweest. Het grootste deel van de coördinerende en taakstellende functie lag in de handen van de fabrieksbazen en dezen waren tegen deze taak niet opgewassen. Op deze punten greep het werk van Taylor in de eerste plaats aan.
Toepassing der standaardisatie en de verzorging van het juiste evenwicht tussen enerzijds technische en functionele specialisatie en anderzijds coördinatie zijn nog steeds de principes welke bij de rationalisatie toepassing moeten vinden.
IR. T. J. BEZEMER
Lit.: Hugo von Haan, Rationalisierung als Weltbewegung, in: Spiegel ihrer Begriffslehre (Zürich 1949).
