Grieks theoloog, kerkelijk leider en ketter, geboortig uit Syrië (2de helft der 4de eeuw), werd na een kloosterloopbaan te Antiochië patriarch van Constantinopel (428). Zijn optreden aldaar, van het begin af gekenmerkt door roerige ketterbestrijding (o.a. tegen Arianen en Novatianen), leidde tot onrust, toen hij, getrouw aan zijn geestelijke achtergrond, de Antiocheense school (z ook Theodorus van Mopsuestia), de liturgisch al ingeburgerde kwalificatie van Maria als Moeder Gods bestreed.
Hij kwam daartoe, omdat hij in de persoon van Jezus Christus een scherp onderscheid maakte tussen goddelijke en menselijke natuur, wier eenheid niet physisch was, maar tot stand kwam door goddelijke genade en de overeenstemming van de menselijke met de goddelijke wil in de Godszoon. De als mens geborene was door zijn morele houding één met de eeuwige Logos; daarom kon Maria als de moeder van de mens Jezus niet tegelijk physisch Moeder Gods zijn. Ofschoon Nestorius zich later voorzichtiger uitdrukte, is deze diskwalificatie van Maria het belangrijkste strijdpunt geworden.Doordat de kerkpolitiek in de zaak gemengd werd, kreeg zij ernstiger vormen; Cyrillus, patriarch van Alexandrie, trachtte in Nestorius zowel de concurrent van Constantinopel als de van de Alexandrijnse tradities afwijkende Antiocheense school te treffen. Doordat beiden aan Rome appelleerden nam de strijd nog groter afmetingen aan; paus Coelestinus I koos de zijde van Cyrillus. Daarop riep keizer Theodosius II een synode te Efese bijeen (431; derde oecumenische concilie), onder leiding van Cyrillus, die de vergadering opende voordat de Syrische bisschoppen, in het algemeen Antiocheens gezinde bisschoppen, gearriveerd waren: Nestorius werd veroordeeld. Ofschoon de Syriërs terstond na hun aankomst een eigen vergadering hielden, waarop Cyrillus veroordeeld werd, bekrachtigde de keizer, na aanvankelijke onzekerheid, de onder Cyrillus’ leiding genomen besluiten. Nestorius trok zich daarop in een klooster terug: vermoedelijk is hij kort na het vierde oecumenische concilie (Chalcedon, 451) gestorven. De strijd ging evenwel voort (z Christologie, geschiedenis, sub D). Nestorius’ Christologie is vooral bij het menszijn en de morele habitus van Christus geïnteresseerd.
Lit.: F. Loofs, Nestoriana (1905); I. Rucker, Das Dogma von der Persönlichkeit Christi und das Problem der Häresie des Nestorius (1934); voorts de dogmen- en kerkhistorische handboeken.
Nestorianen.
Nadat reeds in 424 de Oostsyrische Kerk om nationale redenen zich zelfstandig had gemaakt van de Rijkskerk (de definitieve vrijmaking geschiedde in 483), onderging zij spoedig van Edessa, later van Nisihis uit de beinvloeding van de Nestoriaanse Christologie, al moet men, ruimer, met algemene Antiocheense invloed rekenen; Theodorus van Mopsuestia is haar grote autoriteit. De Nestoriaanse Kerk is groot geworden door haar zeer uitgebreide missieactiviteit zowel in het Midden-Oosten als in Oosten Zuid-Azië. Sedert de 7de eeuw hebben Nestorianen de Arabieren de Griekse wetenschap overgeleverd, die ten slotte vooral via Spanje weer naar Europa is teruggekeerd. De zending der Nestorianen reikte tot Noord-Arabië, tot de Hunnen en Turken, tot Tibet, China (monument van Si-an-fu, 779, herontdekt 1625) en de Indische archipel; bovendien heeft de Nestoriaanse Kerk aan de zeer oude Syrische gemeenten op de kust van Malabar nieuw leven ingeblazen (de zgn. Thomas-Christenen). Haar hoogtepunt valt in de 13de eeuw (onder het katholikaat van Bagdad stonden 27 metropolieten, aan het hoofd van 230 in geheel Azië verbreide diocesen).
Een diep verval volgde, eerst onder de slagen van de Mongolenvorst Timoer Lenk, daarna van Perzen, Turken en Koerden; innerlijke verdeeldheid versnelde het verval. Ondanks herhaalde pogingen tot unificatie met Rome kreeg eerst in de 18de eeuw Rome groter invloed, al was in de 19de eeuw de Russische Kerk een concurrent. Maar in het midden van de 19de eeuw hebben de Koerden, in Wereldoorlog I de Turken de Nestorianen gedecimeerd. Nog slechts zeer kleine resten zijn over van deze Kerk, die eeuwen lang het enige contact van de Aziatische wereld met het Christendom is geweest.
PROF. DR C. W. MÖNNICH
Lit.: Fr. Heiler, Urkirche und Ostkirche (Die katholische Kirche des Ostens und des Westens, Bd I, 1937; hier goede verdere lit).
