In de heraldiek is het kruis ontstaan door de vereniging van paal en dwarsbalk. Er bestaan enige honderden soorten kruisen, waarvan de meeste in de wapenkunde worden aangetroffen.
Van de voornaamste heraldische kruisvormen noemen wij vooreerst het ankerkruis, ontstaan uit het Vroegchristelijke symbool van hei anker, en het eenvoudige rechtstandige kruis, dat het meest voorkomt; raakt dit niet de zijkanten van het schild, dan heet het verkort. Verder het St Andries-, maal- of schuinkruis, dat men wel in verband wil brengen met een oud gerechtsteken, later overgegaan op het maalrecht van de heer van het rechtsgebied. Het heet St Andrieskruis naar de apostel van die naam, die gekruisigd zou zijn aan een kruis met schuin geplaatste balken. Het Bourgondische kruis is soortgelijk als het St Andrieskruis, alleen bestaan hier de balken uit knoestige stokken (doorntakken) in verband met de lijdensgeschiedenis van Christus. Het Jeruzalemkruis is een aan de uiteinden herkruist kruis, vergezeld tussen de vier armen van vier kleine kruisjes, alles van goud op een wapenschild van zilver; soms ook van rood op zilver. Het was het ereteken dat in het familiewapen werd opgenomen ten bewijze, dat men een pelgrimstocht naar het Heilige Land ondernomen had (Ridders van Jeruzalem of H.-Grafridders). De Ridders van Jeruzalem dragen een gouden Jeruzalemkruis, bezet met juwelen, aan een keten om de hals. Het gaffel- of furcakruis, gelijkend op de man-rune, tevens de meest eenvoudige vorm van de aloude levensboom, komt voor als losstaande wapenfiguur in het schild of als gaffelvormige schilddeling. De Johanniter en Maltezer kruisen worden behalve in de wapenkunde overwegend aangetroffen bij de talrijke ridderorden en onderscheidingen, welke laatste geen ridderorden als zodanig behoeven te zijn. Deze kruisen zijn breedarmig met zoom; de armen eindigen elk in twee punten. In Nederland wordt deze kruisvorm aangetroffen o.a. bij de Militaire Willemsorde en bij de orde van de Nederlandse Leeuw en van Oranje Nassau; het kruis van de Huisorde van Oranje is een Latijns kruis.Lit.: Fr. von Biedermann, Die Kreuze in der Heraldik (1874); Rudolf Koch, Das Zeichenbuch (Leipzig 1940); J. C. P. W. A. Steenkamp, Heraldisch Vademecum (Amersfoort 1938); J. F. Overwijn, Onze huis- en grafteekens zijn 10000 jaar oud. Wat zeggen zij ons? (Dordrecht 1940); E. A. van Beresteyn, Geschiedenis der Johanniterorde in Nederland tot 1795 (Assen 1934),» Pierre Joubert, Les lys et les lions, initiation à l’art du blason (1947).
