Duits geschiedschrijver (Osnabrück 14 Dec. 1720 -8 Jan. 1794), schreef evenals Herder reeds vrij vroeg tegen de rationalistische tijdgeest. Hij becritiseerde het nivellerende en mechaniserende in de politiek der grote monarchieën (vooral Pruisen en Frankrijk), waardeerde het veelvormige en eigenaardige van de oude standenstaat, plaatste het historische recht tegenover het natuurrecht.
In het kleine prins-bisdom Osnabrück, dat Möser sedert 1755 als „syndicus” der ridderschap en sedert 1768 als „Geheimer Referendar” en feitelijk Eerste Minister diende, waren in zijn tijd nog allerlei tradities uit de Middeleeuwen springlevend. Als geschiedschrijver (hoofdwerk: Osnabrückische Geschichte, tot 1250) was hij een van de eersten die, van de economische geschiedenis uitgaande, de levensgeschiedenis van het volk als eenheid wilde geven; als literator besefte hij de primaire waarde van het dialect en schreef hij tegen Frederik de Grote’s minachting voor de volkstaal. Hij heeft grote invloed op Goethe, waarschijnlijk ook op vom Stein uitgeoefend.Bibl.: Osnabrückische Geschichte (2 dln, 1768; verbeterde uitg. 1780, dl III uitg. Stüve, 1824); Patriotische Phantasien (4 dln, 1774-1778: herdruk van artikelen in de Wöchentl. Osnabrückische Intelligenzblätter); Sämtliche Werke, histor.-krit. Ausg. in 14 dln (in 1951 verschenen I en IV-V); Gesellschaft und Staat (bloemlezing, uitg. K. Brandi, 1921).
Lit.: F. Meinecke, Die Entstehung des Historismus, II (1936), blz. 326-383; H. Baron, J. M/s Individualitätsprinzip in s. geistesgesch. Bedeutung, in: Histor. Ztschr., dl 130, 1924; G.
Stefansky, J. M. Gesch. Auffassung, in: Euphorion, 28 (1927); H. Z. Stoltenberg, Gesch. d. deutschen Gruppswissenschaft, I (1937), blz. 171 v.v.; O.
Hatzig, J. M. als Staatsmann und Publizist (Quellen und Darstellungen zur Geschichte Niedersachsens XXVII, 1909); A. Jaggi, Über M/s Geschichtsauffassung (1922); G. A. Walz, Die Staatsidee des Rationalismus (1928); E. Hempel, J.
M/s Wirkung auf seine Zeitgenossen (1931); F. Meinecke, Über J. M/s Geschichtsauffassung (1932); H. Zimmermann, Recht, Staat u. Wirtschaft bei J. M. (1933); R.
R. Ergang, M. and the Rise of National Thought in Germany in: Jrnl. Mod. Hist., dl 5 (1933); Karl Brandi, J. M. (1936); Peter Klassen, J. M. (1936); W.
J. Bossenbroek, J. M/s Approach to History (in: Medieval and Historiograph. Essays in Honor of J. W. Thompson, 1938); C.
A. Hoberg, „Historische Logik”, Ein Beitrag zu M/s Geschichtsauffassung in: Hist. Zeitschr. dl 158, 1939; E. Mausser, Das Rechtsdenken J. M/s, diss. Freiburg (1942); G. Antoni, Der Kampf wider die Vernunft (1951).
