Nederlands sterrenkundige (Barneveld 19 Jan. 1851 - Amsterdam 18 Juni 1922), promoveerde in 1875 te Utrecht en werd, 27 jaar oud, hoogleraar in de sterrenkunde te Groningen. Aangezien daar geen sterrenwacht was, bouwde Kapteyn er een sterrenkundig laboratorium op, dat over de gehele wereld beroemd werd; het dankte zijn ontwikkeling o.a. vnl. aan het feit dat vele sterrenwachten meer fotografisch materiaal konden verzamelen dan zij zelf bewerken konden.
Zo ontstond te Groningen de eerste langs fotografische weg samengestelde catalogus van ster-posities uit een tienjarige samenwerking met de sterrenwacht te Kaap De Goede Hoop (Cape Photographic Durchmusterung), nog heden een onmisbaar fundament van de sterrenkunde van de zuidelijke hemel.Kapteyn wist voorts indirect belangrijke invloed uit te oefenen op de werkrichting van de sterrenwachten waarmee hij samenwerkte, o.a. de grote Mt Wilson Sterrenwacht in Californië, waaraan hij sedert 1908 als „research associate” verbonden was. Van deze invloed getuigt ook zijn in 1906 ontworpen Plan of Selected Areas, waarvan het plan nog steeds van groot belang is voor de coördinatie van het onderzoek van het Melkwegstelsel.
Kapteyn’s werk werd geleid door dit ene ideaal; de structuur van het sterrenstelsel te bepalen. De meeste der Publications of the Astronomical Laboratory at Groningen zijn gewijd aan onderzoekingen ter oplossing van dit probleem. Tot de belangrijkste behoren zijn onderzoekingen over de zgn. eigen bewegingen der sterren en over de beweging der zon in de ruimte, die hem in staat stelden de verdeling der afstanden van de heldere sterren af te leiden. De voorlopige uitkomsten van dit onderzoek vatten hij en zijn opvolger P. J. van Rhijn in 1920 samen in een artikel, getiteld On the Distribution of the Stars in Space especially in the High Galactic Latitudes, dat gegevens bevat over de „lichtkrachtwet” en over de vorm en afmeting van het sterrenstelsel. Het resultaat, veelal als Kapteynstelsel aangeduid, is als een buitengewoon belangrijke stap in de ontwikkeling van ons inzicht te beschouwen.
Uit Kapteyns talloze andere sterrenkundige onderzoekingen zijn te noemen die over de verdeling der zgn. helium-sterren en zijn ontdekking der sterstromen. Hij ontdekte in 1902, dat de bewegingen der sterren een voorkeur vertoonden voor twee tegenovergestelde richtingen, een feit, dat hij zo interpreteerde, dat de sterren tot twee door elkaar heen bewegende „stromen” zouden behoren. Deze ontdekking droeg er toe bij, de belangstelling der sterrenkundigen op de structuur van het sterrenstelsel te richten. Zijn wetenschappelijke werkzaamheid strekte zich ook uit tot gebieden buiten de sterrenkunde.
Lit.: W. de Sitter, Jac. G. K. (Vierteljahrschr. d. Astron. Ges., 58ste jg, blz. 162-190, met voll. bibliogr.); H. Hertzsprung-Kapteyn, J.
G. K., Zijn leven en werken (Groningen 1928).
