(Latijn = zwaardvechters, van gladius = zwaard) voerden bij de Oudromeinse kampspelen met elkaar strijd op leven en dood. Deze spelen waren uit Etrurië afkomstig, in oorsprong lijkspelen, die de plaats van mensenoffers innamen.
Zij kwamen uit Campanië, dat lang onder Etrurische heerschappij had gestaan, te Rome en werden in 264 v. Chr. daar voor het eerst bij een begrafenis opgevoerd; als publieke spelen het eerst in 105 v. Chr. en daarna dikwijls, op kosten van magistraten en later van de keizers, die zich door dit volksvermaak populair wilden maken. Het aantal gladiatoren was zeer groot, onder Caesar 320 paren, en de spelen gingen met reusachtige kosten gepaard, vooral onder sommige keizers, toen het aantal deelnemers wel tot 10 000 liep.
Ook werd vaak tegen wilde dieren gestreden. Oorspronkelijk streden de gladiatoren op het forum, later in amphitheaters, zowel in Italië als in de provincies. De gladiatoren waren meest krijgsgevangenen, slaven en tot de spelen veroordeelde misdadigers, doch ook vrijen, die, door armoede gedwongen, zich als zwaardvechter verhuurden. Op de duur traden zelfs mannen en vrouwen van rang in de arena op, hetzij vrijwillig, hetzij onder pressie van de keizer.
De gladiatoren werden in troepen (familiae) in gladiatorenscholen geoefend, met name te Rome en Capua, onder leiding van mozaïek gevonden in een Romeinse villa te Nennig (Trier) opzichters (lanistae). Na enige jaren konden zij worden ontslagen (rude donati). Zulke scholen werden door lieden, die van het verhuren winst maakten, onderhouden, doch ook door aanzienlijken en door de keizer.Men had verschillende soorten zwaardvechters naar gelang van de wapens en de wijze van vechten. In hoofdzaak kan men lichten zwaargewapenden onderscheiden. Tot de eersten behoren de retiarii, die als beschutting niets droegen dan een mouw aan de linkerarm met een over de schouder in de hoogte staand stuk leder en die met een net, dat zij om hun tegenstander trachtten te werpen, een drietand en een dolk gewapend waren. Zwaar gewapend waren de murmillones, verder de Samnites, kenbaar aan hun groot, vierhoekig schild en de Thraces met klein schild en gebogen zwaard.
De spelen begonnen gewoonlijk met stompe wapens; daarna echter streed men met scherpe wapens op leven en dood. De overwonnene kon door de wil van het volk en van de keizer gered worden van de dood. Overwinnende gladiatoren werden met erekransen en geld begiftigd. Gladiatorengevechten behoorden tot de onderwerpen der oude schilderkunst, en het museum te Napels bezit een aantal beeldhouwwerken, die gladiatoren voorstellen.
Lit.: L. Friedländer, Sittengeschichte Roms, 9de-10de dr. (1921-1923).
