(1) was in het oude Rome en zijn machtsgebied in het algemeen een plein, dat bestemd was voor marktplaats, voor de rechtspraak en voor volksvergaderingen; zo te Rome het Forum Romanum, een plein met gebouwen, in de vorm van een rechthoek van ca 150 m lengte en 50-60 m breedte, gelegen tussen de heuvels Palatinus, Capitolinus, Esquilinus en Velia. De plek, waar later het Forum Romanum zou worden ingericht, lag nog in de 7de eeuw v.
Chr. buiten de muren van de stad; in die tijd werd daar nog begraven. Voordat het terrein voor regelmatig gebruik geschikt was, moest het worden ontwaterd; dit geschiedde door de aanleg van de Cloaca maxima, die het water naar de Tiber afvoerde. In het begin van de 5de eeuw was het Forum het belangrijkste plein van Rome en toen werden daar de eerste grote tempels gebouwd (voor Saturnus en voor Castor).Over het Forum Romanum voerde de Via sacra (de Heilige Weg), die door optochten, o.a. door de triumphus, werd gevolgd, een weg, die langs de Clivus Capitolinus doorliep tot de tempel van Jupiter op het Capitool; in oostelijke richting liep de straat, die Argiletum werd genoemd, naar de Suburra en de wijken van de Esquilinus; in westelijke richting verbonden de Vicus Iugarius en de Vicus Tuscus het Forum Romanum met het Velabrum en het Forum Boarium (de veemarkt). Aan de noordelijke hoek sluit een klein plein aan, het Comitium, waar de Curia Julia, het gebouw voor de senaat, ligt. In de nabijheid lagen de Rostra (het spreekgestoelte) en het graf van Romulus, een zwarte stenen plaat (waaronder men in 1899 een steen met een slechts gedeeltelijk te begrijpen inscriptie heeft gevonden).
Aan het Forum liggen een aantal van de belangrijkste heiligdommen van Rome. Het oudst zijn de heiligdommen aan de voet van de Palatinus, de tempel van Vesta (het laatst herbouwd onder Septimus Severus, ca 200 n. Chr.); daar in de nabijheid liggen het Atrium Vestae (het verblijf van de Vestaalse maagden) en de Regia (het ambtslokaal van de Pontifex maximus), de Lacus Iuturnae (een oude bron) en de tempel van Castor en Pollux (het eerst gebouwd, volgens de overlevering, in 496, in de tegenwoordige vorm daterend uit de tijd omstreeks het begin van onze jaartelling). Andere belangrijke tempels liggen aan de voet van het Capitool: de tempel van Saturnus (het eerst gebouwd in 498 v. Chr.), de tempel voor de onder de goden opgenomen keizers Vespasianus en Titus (81 n. Chr.), de tempel voor Concordia (uit de tijd omstreeks het begin van onze jaartelling). Aan de zijde tegenover het Capitool, vóór de tempel van Castor, werd op de plaats, waar het stoffelijk overschot van Caesar was verbrand, in 42 v. Chr., de tempel voor de Divus Julius opgericht. Een weinig meer terug achter deze laatste tempel, met het front naar de Via Sacra, ligt de tempel voor keizer Antoninus Pius en zijn gemalin Faustina (141 n. Chr.).
Aan de lange zijden van het Forum Romanum waren oorspronkelijk winkels. Later werden daar grote hallen voor de rechtspraak en voor handelsverkeer gebouwd, aan de westzijde de Basilica Julia 54 v. Chr.) en aan de oostzijde de Basilica Aemilia 22 n. Chr.). Verder weg, voorbij de tempel van Antoninus, ligt de Basilica van keizer Constantijn, begonnen onder Maxentius en ingewijd in 313 n. Chr.
Op het Forum Romanum verhieven zich verschillende eretekenen. Nog aanwezig zijn de Boog van Titus (81 n. Chr.) en de Boog van Septimius Severus (203 n. Chr.). Het jongst is de zuil voor keizer Phokas uit het jaar 608.
In de middeleeuwen werd het Forum Romanum geheel verlaten; het werd een plaats, waar runderen weidden (Campo Vaccino). Eerst in de 19de eeuw werd het Forum door opgravingen weer aan het licht gebracht, vooral sedert 1899, onder de leiding van G. Boni, aan wie o.a. de ontdekking van de oude begraafplaats is te danken.
Door de Romeinse keizers werd het Forum uitgebreid met verschillende kleinere pleinen, omgeven door hallen, meestal met een tempel. Deze Fora der keizers zijn in de laatste jaren vooral vrijgelegd. Het oudst is het Forum van Caesar met de tempel van Venus Genetrix; de tempel is onder Domitianus herbouwd. Bij dit Forum sluit aan het Forum van Augustus met de tempel van Mars Ultor. Achter de Basilica van Constantijn lag het Forum van Vespasianus, waarvan nagenoeg niets is bewaard. Tussen dit laatste Forum en het Forum van Augustus lag het Forum van Nerva of Forum Transitorium met de tempel van Minerva, begonnen door Domitianus. Aan de andere zijde van het Forum van Augustus lag het Forum van Traianus, met de Basilica Ulpia, de Zuil van Traianus, de beide bibliotheken en de tempel van deze keizer, daterend uit de tijd van keizer Hadrianus. Dit laatste Forum was het uitgebreidste en prachtigste van alle.
Wel te onderscheiden zijn de marktplaatsen, als het Forum boarium (de rundermarkt) aan de Tiber aan de voet van de Palatinus en de Aventinus, het daarbij aansluitende Forum holitorium (de groentemarkt), het Forum suarium (de varkensmarkt) op de Campus Martius, het Forum piscatorium (de vismarkt). In de stadsbeschrijvingen van de 4de eeuw worden te Rome elf fora vermeld.
De naam Forum werd ook dikwijls gegeven aan steden, ontstaan uit marktvlekken, die veelal aan de grote wegen waren gelegen, bijv. Forum Appii aan de Via Appia (later Foro Appio); Forum Comelii, aangelegd door L. Cornelius Sulla in Gallia Cispadana (thans Imola); Forum Hadriani, een plaats in Zuidholland (wellicht bij Voorburg); Forum Julii, een havenstad in Gallia Narbonensis, genoemd naar Julius Caesar (thans Fréjus); Forum Livii in Gallia Cispadana, de plaats waar Galla Placidia, de zuster van keizer Honorius, in het huwelijk trad met Athaulf, de koning der Goten (thans Forll); Forum Popilii, in Gallia Cispadana (thans Forlimpopoli); Forum Sempronii, in Umbrië (thans Fossombrone). In de legerplaats is forum de naam van de plaats vóór de barak van de commandant, waar het altaar en het tribunal zich bevonden.
PROF. DR A. W. BYVANCK
Lit.: Henry Thédenat, Le Forum romain et les forums impériaux (6de dr. 1923); Chr. Huelsen, Forum und Palatin (1926); G. Lugli, II centro monumentale di Roma antica (1946); Monumenti minori del Foro Romano (1947).
(2, rechtstaal) is het gerecht, dat bevoegd is om van een zaak kennis te nemen. Van forum privilegiatum spreekt men, wanneer bepaalde personen uit hoofde van hun ambt of positie het voorrecht genieten berecht te worden door een andere rechter dan degene, die volgens de gewone regel bevoegd zou zijn. Zo bepaalde art. 171 der Nederlandse Grondwet, dat de leden der Staten-Generaal, de ministers, de Gouverneur-Generaal van Indonesië en de Gouverneurs van Suriname en de Nederlandse Antillen, de leden van de Raad van State en de Commissarissen des Konings in de provincies, wegens ambtsmisdrijven in die betrekkingen gepleegd, ook na hun aftreding, terechtstaan voor de Hoge Raad, ter vervolging hetzij van ’s Koningswege, hetzij vanwege de Tweede Kamer. Dit voorschrift is ook van toepassing op de staatssecretarissen (art. 79). Volgens art. 92 Wet op de Regterlijke Organisatie en art. 483 Wetboek van Strafvordering geldt dit forum privilegiatum niet alleen voor ambtsmisdrijven maar ook voor ambtsovertredingen. De wet kan bepalen, dat nog andere ambtenaren en leden van hoge colleges wegens ambtsmisdrijven voor de Hoge Raad terechtstaan (art. 171, lid 2 Grondwet). Art. 24 van het K.B. van 29 Dec. 1949 (Stbl. J 599), hetwelk steunt op de wet van 22 Dec. 1949, Stbl. J 576, behelst zodanig voorschrift met betrekking tot de Gouverneur van Nieuw-Guinea.
Het forum privilegiatum in burgerlijke zaken is afgeschaft bij de wet van 22 Juni 1893, Stbl. 93.
Lit.: J. M. van Bemmelen, Strafvordering, 3de dr., blz. 102; C. W. Star Busmann, Hoofdstukken van burg. rechtsvordering (nieuwe uitg. 1948), §69.
