De bepaling van dit begrip geeft moeilijkheden, omdat de emotie zich zowel in lichamelijke als in psychische verschijnselen uit en omdat de afgrenzing naar meer gecompliceerde verschijnselen soms moeilijk scherp is aan te geven. De vraag of de psychische dan wel de lichamelijke verschijnselen als primair moeten gelden, heeft in het eind der vorige eeuw aanleiding gegeven tot een wetenschappelijke strijd tussen de voorstanders van de theorie van James-Lange, die de psychische ervaringen het gevolg achtten van de lichamelijke veranderingen en de aanhangers van Herbart en Nahlowsky, die de uitdrukking als secundair beschouwden tegenover de bewuste ervaring.
Verschillende neurologen hebben getracht dit vraagstuk op te lossen. Sherrington toonde bij dieren emoties aan na doorsnijding van het ruggemerg, waarbij dus de lichamelijke veranderingen niet meer konden worden waargenomen. Ook bij mensen met sterke beschadiging van het ruggemerg bleken de emoties behouden. Cannon wees er ook op, dat het opwekken van lichamelijke veranderingen, waarmee emoties gepaard gaan, psychisch geen emotionele toestand tot gevolg heeft. Men neemt thans dan ook wel algemeen aan, dat de emotie een centraal proces is, dat waarschijnlijk gecentraliseerd is in de tussenhersenen, in de thalamus opticus en van daar uit zowel naar het lichaam als naar de schors irradieert. De emotie heeft thans haar plaats in het geheel van de in-stinctieve reacties. Daarmee vervalt de sterke tegenstelling, want het psychische en het lichamelijke zijn in het instinct steeds innig verbonden.De moeilijkheid van de psychische omgrenzing wordt aldus begrijpelijk, omdat bij de mens de instinctieve invloeden zich zelden afzonderlijk voordoen, maar meestal vervagen in de verdere psychische verwerking. Het probleem van de omgrenzing der emotie komt in de psychologie in twee verschillende vormen voor: a. de hevige emoties en b. de invloed van voortdurende geringe emoties op het geheel van het zieleven.
Hevige emoties als angst, woede, hevige smart en uitbundige vreugde zijn fundamentele reacties op situaties, die het gehele bestaan van de mens raken. Psychologisch is een afgrenzing gewenst tegenover andere hevige reacties, die men als hartstochten of gevoelens betitelt. Men is het er thans wel over eens, dat de emoties een eenvoudiger structuur en geringere duurzaamheid hebben dan de gevoelens. Kant heeft er reeds op gewezen, dat de emotie is als water, dat door een dijk breekt, de hartstocht als een stroom, die bedding graaft. Vooral McDougall bestempelde de gevoelens als meer vast georganiseerde combinaties van emotionele reacties, die zich ook meer blijvend aan bepaalde personen en bepaalde situaties verbinden. Daartegenover is de emotie een eenvoudiger reactie, die vooral dan optreedt, wanneer sterke driften of strevingen vervuld of gedwarsboomd worden, of wanneer het bestaan wordt bedreigd. De overgang van dergelijke eenvoudige reacties naar gevoelsreactiesmeteen persoonlijker structuur is geleidelijk. Kenmerkend voor de emotie is de mogelijkheid om deze af te reageren tegenover een ander object dan degene, die haar heeft opgewekt. Men kan sexuele spanning of woede eerder afreageren dan liefde of verontwaardiging.
Naast de hevige emoties rekenen velen ook reacties als belangstelling, verbazing, verrassing onder de instinctief-emotionele ervaringen. Drever spreekt van „worthwhileness” en onderscheidt de primaire instinctieve betekenis, die een voorwerp of gebeurtenis kan hebben, van de secundaire betekenis via de georganiseerde ervaring. De associatie-psychologie kende de „gevoelstoon”, die alle psychische ervaring vergezelt. Tegenwoordig neigt men er toe, hierin geen „gevoel” te zien (wat op een veel samengestelder en bepaalder verband zou wijzen), maar een algemene emotionele reactie, die steeds als instinctieve grondslag van het zieleleven aanwezig is. Men vertaalt emotie zowel met „aandoening” als met „gemoedsbeweging”, waardoor duidelijk wordt, dat de emotie zowel een passief als een actief accent kan hebben. In beide gevallen voelt het Ik zich beïnvloed en meegenomen. Het identificeert zich veel minder met de emoties dan met de gevoelens. Ook de uitdrukkingsvormen zijn bij het gevoel meer plastisch en persoonlijk. Door het verband met het instinctieve leven is de emotie nauw verbonden met eenvoudige vormen van aandacht en weten en met eenvoudige motorische reacties.
Emotionaliteit
Emotionele reacties komen zeer algemeen voor en vertonen grote overeenkomst, maar toch zijn bepaalde verschillen in emotionaliteit aan te geven. Deze zijn zowel kwalitatief als kwantitatief. Wat het eerste betreft, zullen bijv. bepaalde mensen of dieren sterker woede of angst of sexuele begeerte vertonen dan andere. Daarnaast staat de kwantitatieve onderscheiding, die bij de temperamenten behoort. Bij bepaalde individuen zullen de hevigheid, of de duurzaamheid van emoties, of beide, sterker of geringer zijn dan bij anderen. Heymans en Wiersma hebben de emotionaliteit tot een der grondslagen van hun typenindeling gemaakt. Een sterke, eenvoudige emotionaliteit is ook gemakkelijk te herkennen en dient ook in bepaalde gevallen van psychopathie als kenmerk. Bij samengesteldere karakters, waar zij meer worden verwerkt en opgevangen, is het echter dikwijls niet gemakkelijk de invloed van de emoties te onderscheiden. Een emotioneel mens kan dan bijv. als bijzonder beheerst of als geremd aandoen. De experimentele psychologie is tegenwoordig in staat de sterkte en ten dele ook de hoedanigheid der emoties vast te stellen (associatieexperiment, Rorschach-test, etc.).
DR J. H. VAN DER HOOP
