in het Oudperzisch Koeroesj en in de Bijbel Koresj, naam van verscheiden leden van het Oudperzische vorstengeslacht der Achaemeniden.
Cyrus de Oudere
— wiens grootvader ook reeds Cyrus heette — regeerde aanvankelijk als vazalkoning van het Medische Rijk in de provincie Persis en in Elam; hij was de zoon van Cambyses en Mandane, de dochter van de Medische grootkoning Astyages. Volgens een door Herodotus vertelde legende gaf Astyages, naar aanleiding van een droom, bevel Gyrus te doden; de met deze missie belaste dienaar Harpagos bracht hem in het gebergte, waar hij door een herder werd opgevoed. Historisch is, dat Cyrus, die ca 558 v. Chr. zijn vader opvolgde als korting van Anzan (waarschijnlijk Persis) zoals in de inscripties staat, in 553 v.
Chr. tegen het Medische gezag in opstand kwam en in 550 de Medische koning versloeg (slag bij Pasargadae) en zich in hetzelfde jaar meester maakte van diens hoofdstad Ecbatana. Enige jaren later was zijn macht voldoende bevestigd, dat hij de Medische titel van „Koning der Koningen” kon aannemen. In Persis bouwde hij zich de residentie Pasargadae, waarvan nog ruïnes over zijn bij het plaatsje Murghab, ten O. van Persepolis. Daar is ook Cyrus’ graf en men vindt er verscheiden korte inscripties in Perzisch spijkerschrift, die Gyrus als bouwer der paleizen aanduiden doch waarschijnlijk eerst onder Darius aangebracht zijn.
Nadat hij de noordelijke en oostelijke grenzen bevestigd had, rukte Gyrus door Gappadocië voorwaarts tot Lydië, belastte zijn neef Arsames, de grootvader van de latere koning Darius, met het regentschap in Perzië en versloeg koning Croesus van Lydië bij Pterium (546), waarna hij door de verovering van Sardes Lydië aan zijn heerschappij onderwierp. Voorts veroverde hij de kleine staten langs de Aziatische kust van de Middellandse Zee, en daar de zelfstandigheid van Babylon een struikelblok was voor de eenheid van de oostelijke en westelijke provincies van zijn uitgestrekt gebied, trok hij daartegen op, veroverde de hoofdstad door de Eufraat af te dammen, vernederde koning Nabonidus en herschiep het land in een Perzisch wingewest (539). Een cylinder-inscriptie in Babylonisch spijkerschrift vermeldt Cyrus’ daden in Babylonische taal en stijl. Om zijn heerschappij in Phoenicië en Syrië te bevestigen, veroorloofde hij aan de Joodse ballingen in Babylon de terugkeer naar hun vaderland.
Tevens zorgde hij voor de inwendige belangen van het rijk, zodat Xenophon in zijn Cyropaedie hem voorstelt als een voorbeeld voor alle regenten. Toch had hij in het laatste tijdperk van zijn bestuur veel te strijden, vooral in het N. en O. van het rijk tegen de Massageten, aan de overzijde van de Jaxartes gevestigd en door koningin Tomyris bestuurd. Herodotus vermeldt, dat Cyrus in een dier gevechten gesneuveld is en dat die vorstin zijn hoofd van het lichaam scheidde en in een zak met bloed wierp, daarbij uitroepende: „Verzadig u thans, tiran!” Waarschijnlijker is, dat hij in 530 in het N.O. van Iran gesneuveld is in een oorlog tegen de Derbicen. Cyrus was gehuwd met Cassandane, een dochter van de Achaemenide Pharnaspes, en liet twee zoons na, Cambyses en Smerdis, benevens enige dochters, waarbij zich At ossa bevond, die eerst gehuwd was met Cambyses, daarna met Pseudo-Smerdis en eindelijk met Darius.
Lit.: J. V. Prasek, Kyros der Grosse, Al te Oriënt XIII, 3 (1912); F. H.
Weissbach in Real-Enzycl. d. class. Alt. Supplem. IV (1924) s.v.
Kyros 6, kol. 1129-1166; G. G. Cameron, History of early Iran (1936); P. M.
Sykes, History of Persia (1930).
Cyrus
gewoonlijk de Jongere genaamd, de jongste zoon van Darius Nothus en van Parysatis, werd niet lang na de troonsbeklimming van zijn vader geboren (424 v. Chr.). Reeds op 16-jarige leeftijd kreeg hij het bewind in Klein-Azië. Zijn heerszucht ontwikkelde zich vroegtijdig en toen na de dood van zijn vader zijn oudere broeder Artaxerxes Mnemon koning werd (404), nam hij deel aan een samenzwering tegen deze.
Zijn toeleg kwam aan het licht, doch zijn broeder schonk hem niet alleen vergiffenis, maar handhaafde hem als stadhouder van Klein-Azië. Niettemin verzamelde Cyrus een groot leger, waarbij zich ongeveer 13 000 man Griekse huurtroepen bevonden, waarmede hij tegen Artaxerxes oprukte, om hem van de troon te stoten. Laatstgenoemde trok hem tegemoet en in de vlakte van Cunaxa had een beslissende veldslag plaats (401), waarin Cyrus verslagen werd en sneuvelde. Daarna was het, dat Xenophon met 10 000 man Griekse hulptroepen de beroemde „Terugtocht” (beschreven in zijn Anabasis) volbracht.
Lit.: Clément-Huart, La Perse Antique et la civilisation iranienne (Paris 1925); Realenz. d. class. Alt. Suppl. IV (1924) s.v.
Kyros 7 Kol. 1166-1177; Lindl, G. (München 1903); J. V. Prasek, Kyros der Grosse (Leipzig 19x2); G. Cousin, Kyros le Jeune en Asie Mineure (Paris-Nancy 1905).
