ook wel tijdvers of incarnatie genoemd, is een spreuk of zinnetje, waarvan de som der letters, welke tevens als Romeinse cijfers gebezigd worden, een jaartal vormt. In de geschiedwerken van Hooft en Bor wordt er als mnemotechnisch hulpmiddel veel gebruik van gemaakt.
Als bijzonder geslaagd moet men die chronogrammen aanmerken, die door een bijbeltekst of bekende versregel gevormd worden, bijv.: FILIVs ante DIeM patrlos InqVIrlt In annos (Ovidius Metamorphosen I, 148) waaruit men het jaartal 1568 van de dood van Don Carlos kan lezen. Bij Hooft leest men daarvan de volgende vertaling: De soon Vit LVst tot hoogh gezagh/ haakt naa zllns VaaDers sterrefDagh. Merkwaardig is ook de volgende regel uit de Vulgata (I Mach. III, 51): SanCta tUa ConCULCata sUnt et ContaMInata, waaruit men 1566 vormt, het jaar van de beeldenstorm.Als literair genre was het chronogram in de rederijkerstijd zeer geliefd. De oude kronieken wemelen er van, inz. de Excellente Cronike van Vlaanderen; men treft ze hier aan in allerlei variatie. De eenvoudigste vorm is het acrostichon:
Menschen pijnt gode dancbaer te sijne
C ommen es ons so soete een tijt
C ouvere van coome en vul te van wijne
C lare somer en drooghe om ons profijt
C oninck ghecroont net sonder strijt
L eift nu Lodewijck in Vranckerijcke
X ristus moets wesen ghebenedijt
I n vele jaren en was dies ghelijcke
Anno MCCCC ende LXI
Een dubbel jaartal kon men aanbrengen door halvering der regels of door behalve de aanvangsook de slotletters der regels een getal te laten vormen. Ja, er zijn zelfs incarnaties gemaakt met drie verborgen getallen, bijv. de volgende op het huwelijk van Karel de Stoute en Margaretha van Yorck:
CraChtICh CarLe
MargrIJeten traWVede.
De hoofdletters geven het jaar aan van de bruiloft, de kleine letters de leeftijd van de bruid en het totale aantal letters de leeftijd van de bruidegom.
Een zeer kunstig gevormd chronogram, door Jan van Hout, leest men op de gespaarde gevel van het Leidse stadhuis.
Is het chronogram in versvorm, dan noemt men het chrono(dï)stichon ofwel Eteostichon, bijv.: ’t ErkentLIJk NeerLanD knleLt bij ’t hooge feestaUtaar Dat NassaUs LeeUVV Vereent aan PrUIssens aDeLaar (1791, Bilderdijk, bij het huwelijk van den Heere Erfprinse).
DR J. J. MAK.
