Amerikaans staatsman, uitvinder, geleerde en schrijver (Boston 17 Jan. 1706 - Philadelphia 17 Apr. 1790), was het 15de kind (van 17) van een uit Engeland overgekomen zeepzieder en kaarsenmaker. Reeds op jeugdige leeftijd bekwaamde hij zich in het boekdrukken en schreef hij krantenartikelen; als jongeman vestigde hij zich na een kortstondig verblijf in Londen voorgoed in Philadelphia, waar hij een eigen zaak oprichtte.
Grote opgang maakte aldaar zijn Pennsylvania Gazette (1728), van welke hij niet alleen de drukker en hoofdredacteur was, maar waarin hij tevens verschillende rubrieken verzorgde, vooral het nieuws uit binnen- en buitenland, allerlei humoristische varia en advertenties; men bedenke hierbij echter, dat een krant toen een vrij ongeregelde publicatie was van geringe omvang. Spoedig gaf hij boeken uit, die hij in zijn winkel verkocht; ook importeerde hij werken van de beste Europese schrijvers. Een bijzonder succes bleek zijn Poor Richard, een jaarlijkse almanak, die vooral populair werd door de spreekwoorden, aphorismen en wijze raadgevingen, waar die eeuw op gesteld was; veel daarvan is oorspronkelijk, terwijl er ontleningen zijn aan o.m. Swift, Bacon, Rabelais en La Rochefoucauld. Jarenlang zette hij deze uitgave voort, die ook buiten Amerika de aandacht trok en in vele talen werd vertaald. Inmiddels ontwikkelde hij zijn drukkerstechniek, sneed en goot zijn eigen letters, zodat hij ook in de geschiedenis van de Amerikaanse typografie een rol speelt; met grote Europese typografen (Bodoni*, Fournier*) trad hij later in zijn leven in contact. Zijn veelzijdige belangstelling voerde hem tot de politiek; reeds als jongeman van even twintig richtte hij in Philadelphia een club op tot bestudering van politieke, economische en sociale vraagstukken, die in 1769 werd gereorganiseerd als de „American Philosophical Society”. In 1731 werd hij vrijmetselaar (hij publiceerde het eerste Amerikaanse vrijmetselaargeschrift) en hij ging voor in allerlei nuttige initiatieven; zo dankt Philadelphia hem een brandweer, een bibliotheek, een ziekenhuis, een volksuniversiteit en een opera. Geen wonder dat hij lid van de gemeenteraad werd en in het landelijk bestuur van Pennsylvanië kwam; gaandeweg vertrouwde men hem belangrijke diplomatieke opdrachten toe, hetgeen tijdens de Zevenjarige Oorlog tot een langdurig verblijf in Engeland leidde (1757-1762); hier verleende Oxford hem een ere-doctoraat. Zijn wetenschappelijke belangstelling had hem gebracht tot de studie van allerlei vraagstukken: aardbevingen, water- en windhozen, zeestromingen, lichttrillingen; als geboren knutselaar beproefde hij zijn krachten op uurwerken, muziekinstrumenten enz. ; hij slaagde er in een zeer practische kachel te maken en bedacht een glasharmonica, welke vooral in Europa een succes werd: de jonge Marie Antoinette, de latere Franse koningin, leerde er op spelen en Mozart en Beethoven schreven er muziek voor. Met zijn vermaarde vliegerproef bewees hij dat de bliksem een electrisch verschijnsel is; hij gaf de grondslagen aan voor de constructie van bliksemafleiders en ontdekte verschillende wetten op het gebied der statische electriciteit; vele termen, thans nog gebruikelijk, zijn van Franklin afkomstig: batterij, electrische schok enz. enz. De „Prometheus van Philadelphia” had, zeide men, de electriciteit van curiositeit tot wetenschap ontwikkeld. Reeds in 1757 viel hem de eer te beurt van het lidmaatschap van de (Londense) Royal Society. Hij bleef echter midden in het practische en politieke leven staan. Zo werd hij na zijn terugkeer uit Engeland algemeen postmeester voor de Amerikaanse koloniën, welk ambt hij zo voortreffelijk waarnam, dat hij er door die koloniën in werd bevestigd toen Engeland het hem ontnam op grond van zijn houding in de voorgeschiedenis van de Amerikaanse Vrijheidsoorlog (z Amerika, V.S. van, geschiedenis).Toen na het einde van de Zevenjarige Oorlog de verhouding tussen Engeland en de Amerikaanse kolonisten slechter werd en de door Engeland ingevoerde Zegelwet grote spanningen in het leven riep, ging Franklin weer naar Londen, waar hij elf jaren (1764-1775) doorbracht als vertegenwoordiger van de Amerikaanse belangen. Hij wist de Zegelwet ingetrokken te krijgen, maar slaagde er niet in, de betrekkingen te verbeteren. Tijdens dit verblijf in Europa reisde hij o.m. in Duitsland, Frankrijk en Ierland en werd hij overal met de meeste onderscheiding ontvangen; tevens wijdde hij zich onafgebroken aan zijn studiën. Toen hij inzag dat hij in Engeland niets meer kon bereiken, keerde hij teleurgesteld naar zijn vaderland terug, waar hij, inmiddels tot lid van het koloniale Congres gekozen, zich met hart en ziel gaf aan de zaak van de opstand. Spoedig moest hij Amerika weer verlaten, omdat men hem nodig had voor de belangrijkste gezantschapspost van die tijd: voor Frankrijk, waar hij van 1776-1785 verbleef. Daar wist hij op zeer bekwame wijze een enorme goodwill voor zijn land te kweken; door zijn persoonlijk optreden won hij er veler harten; als „filosoof” van natuurlijke eenvoud was hij voor menig bewonderaar en bewonderaarster de verkondiger ener simpele en sympathieke wijsheid, een verademing tevens in de kunstmatige hofsfeer in het toenmalige Parijs. Ook hier werkte hij hard; hij hield er een eigen drukpers op na, waarvan 37 drukwerkjes bekend zijn. Zijn voortdurende pressie op de Franse regering werd in 1778 met succes bekroond toen deze zich achter de opstandelingen schaarde en aan de krijg tegen Engeland deelnam. Nadat hij de vrede van Versailles (1783) had gesloten, was zijn eigenlijke taak afgelopen en keerde hij naar Amerika terug (1785), waar hij met algemene stemmen tot president van de staat Pennsylvanië werd gekozen. Hij nam deel aan de vermaarde Conventie van Philadelphia (1787), die de grondwet voor het onafhankelijk geworden gemenebest ontwierp en mengde zich met onverdroten ijver in de politieke strijd van de dag. Nog enige dagen voor zijn dood gaf hij een stuk uit tot bestrijding van de negerslavernij, waarvan hij al jarenlang een tegenstander was geweest. Zijn groot vermogen bestemde hij voor liefdadige doeleinden.
Men eert Franklin in zijn vaderland als „de Vader aller Yankees”, als „de eerste Amerikaan” en het is begrijpelijk dat men in deze zoon van Amerika aldaar een voorloper, voorganger en voorbeeld ziet. Met zijn sobere burgerlijkheid, die overigens niet afkerig was van het goede dezer aarde, met zijn onvermoeide werkzaamheid, zijn practische zin, zijn nuchterheid en zijn onbaatzuchtigheid leent hij zich daartoe uitstekend. Zijn verbluffende veelzijdigheid maakt dat men hem op vrijwel elk terrein van het 18de-eeuwse Amerika ontmoet, in een rusteloze activiteit en met resultaten, die eerbied afdwingen. Het moge dan zijn, dat zijn godsdienstigheid, een ietwat tot het moraliseren geneigd Deïsme, ons niet zo sterk meer imponeert als zijn tijdgenoten, dat zijn cultus van deugd en deugdzaamheid ons minder bekoort dan zijn soms diep menselijke falen in de onafgebroken toepassing daarvan dit doet; onze eeuw beschouwt hem nog steeds als een van de meest karakteristieke vertegenwoordigers van de burgerij in een harer strijdbaarste periodes, als een man, die meer dan wie ook tot haar politieke en culturele ontvoogding heeft bijgedragen, als een voortreffelijk dienaar der gemeenschap, als een groot en wijs mens ten slotte.
PROF. DR J. PRESSER
Bibl.: Galendar of the papers of B. F. in the Library of the American Society (5 dln, Philadelphia 1908); Works of B. F., Centennial Edition, door Smyth (10 dln, 1905-1907); Autobiographical Writings, selected and edited by Carl Van Doren (Viking 1945); The Autobiography of Benjamin Franklin (Max Farrand, Univ. of Galifornia Press, 1949); Memoirs (id. 1949); een Engelse uitgave van de Autobiography in de Everyman’s Library (nr 316).
Lit.: Garl Van Doren, Benj. Franklin (1939, verkorte uitg. in de Overseas Editions, New York); Carl L. Becker, Benj. Fr.; A Biographical Sketch (Gornell 1946); J. G. Crowther, Benj. Fr. in: Famous American Men of Science, I (Pelican Books, 1944).
