is de oude naam voor het Z. deel van Gallië. Bij de aankomst van Julius Caesar in Gallië vormde Aquitanië een der drie grote onderverdelingen van dit gebied, en wel de streek gelegen tussen Garonne, Pyreneeën en Oceaan.
In 57 v. Chr. werd dit gebied door Caesar’s legaat, Crassus, onderworpen. Bij de herinrichting van Gallië door Augustus in 27 v. Chr., werd Aquitanië een der drie provinciën van Gallië, doch omvatte voortaan mede het gebied tussen Loire en Garonne. Ptolemaeus somt 17 volkeren op, die Aquitanië bewonen. Nog in de Romeinse tijd werd deze ene provincie in drie kleinere gebieden gesplitst: het prae-Romeinse Aquitanië, dus bezuiden de Garonne, werd de provincie Novempopulanië of Aquitania Tertia; het gebied tussen Loire en Garonne vormde de provincies Aquitania Prima (hoofdplaats Bourges) en Aquitania Secunda (hoofdplaats Bordeaux).
In de loop der 5de eeuw werd geheel Aquitanië (hoofdplaats Eauze) door de Westgoten veroverd en in een rijk georganiseerd. Pas in de tweede helft der 5de eeuw konden de Westgoten hun gezag over die gebieden stevig vestigen, en dit slechts voor korte tijd, want ze werden in 507 door de Franken onder Clovis bij Vouillé verslagen en uit Aquitanië verdreven. De Franken bezetten Aquitanië, maar vestigden er zich niet, zodat het gebied vrij zelfstandig bleef. Gevaarlijker bleken de Basken, die, onder de druk van Westgoten en Sueven, van het gebied bezuiden de Pyreneeën geleidelijk naar het N. drongen, vooral van het einde der 6de eeuw af. De Frankische koningen waren niet bij machte ze te verdrijven en richtten het land daarom liever als afzonderlijk gebied, het hertogdom Gascogne in. Tevens werd Aquitanië zelf ingericht als een koninkrijk onder een Frankischen vorst. Dit koninkrijk was echter van kortstondige duur.Van het begin der 8ste eeuw af ziet men de hertogen van Aquitanië opdagen. De Karolingers, die in de 8ste eeuw op de troon waren gekomen, vatten de strijd tegen deze hertogen op, doch dit vergde een moeizame oorlog; pas bij de dood van Pepijn den Korte (768) was Aquitanië rechtstreeks aan het Frankische gezag onderworpen. Het gevoel van zelfstandigheid was in Aquitanië echter zó sterk, dat ook Karel de Grote eraan moest toegeven en in 781 een nieuw koninkrijk Aquitanië oprichtte, ten gunste van zijn zoon Lodewijk. In algemene trekken omvatte dit het gebied tussen Loire, Pyreneeën, Rhône en Oceaan. In de mate, waarin het Karolingisch gezag zich bezuiden de Pyreneeën liet gelden, strekte ook het Aquitanische rijk zich over Spaans gebied uit. Onder de regering van keizer Lodewijk den Vrome (814-840) bleef het Aquitaanse rijk bestaan, doch herhaaldelijk werden zijn grenzen veranderd.
Een der zonen van den keizer, Pepijn, was daar koning. Hij stierf echter in 838. Lodewijk de Vrome gaf het toen aan zijn zoon Karel, den lateren keizer Karel den Kale (840-877), waartegen de Aquitaniërs zich verzetten en den zoon van Pepijn I, Pepijn II, tot koning verkozen. Bij het Verdrag van Verdun (843) werd Aquitanië aan Karel den Kale, als deel van West-Francië toegewezen, die het na de gevangenneming van Pepijn II in 852 achtereenvolgens schonk aan zijn (Karels) zonen Karel (gest. 866) en Lodewijk den Stamelaar. Deze, in 877 koning der Franken geworden, voegde Aquitanië bij het rijk.
De ineenstorting van het Karolingische gezag in de tweede helft van de 9de eeuw had het uiteenvallen van het Westfrankische rijk tot gevolg. Overal ontstonden vorstendommen, op nationale of geografische basis. Ook in Aquitanië, waar de machtigste graven er naar streefden, een eenheidsstaat, het hertogdom Aquitanië, op te richten. Ondanks verschillende pogingen is echter een eigenlijk hertogdom, dat geheel Aquitanië zou omvatten, nooit tot stand gekomen. Het gebied was te groot en te heterogeen. Aquitanië viel toen in enkele grote vorstendommen uiteen: Gotië (het oosten), de Spaanse Mark (later Catalonië), Toulouse, Gascogne en een ander vorstendom dat van het einde der 10de eeuw af het hertogdom Aquitanië zou heten, doch slechts een deel van het vroegere Aquitanië omvatte. De titel „hertog van Aquitanië”, na eerst te hebben toebehoord aan de graven van Auvergne, dan aan die van Toulouse, kwam eindelijk — samen met Auvergne — aan de graven van Poitiers (midden der 10de eeuw); na enige aarzeling gingen ze die steeds voeren (omstreeks 960), en na de troonsverheffing van de Capetingse dynastie (987) werd de titel officieel aan deze vorsten toegekend.
Dit nieuwe hertogdom Aquitanië, of liever „Guyenne”, omvatte slechts het gebied tussen Loire en Garonne, van de Oceaan tot en met Auvergne. In 1038 werd Gascogne erbij gevoegd. Het was desniettemin een uiterst machtig vorstendom, het machtigste misschien van het ganse rijk in de 12de en 13de eeuw. In 1152 huwde Eleonora, erfgename van Aquitanië, met Hendrik Plantagenet, die in 1154 koning van Engeland werd. Daardoor werd het lot van Aquitanië verbonden aan dat van Engeland en werd het gewikkeld in de eeuwenlange strijd tussen Frankrijk en Engeland. In 1258 werd het hertogdom door het Verdrag van Parijs tussen Hendrik III van Engeland en Lodewijk IX van Frankrijk geheel verbrokkeld.
Eerst in 1453 verloor Engeland al zijn bezittingen in die gebieden. Alleen het gebied Béarn ontsnapte nog aan de Franse kroon; het zou eerst onder Hendrik IV van Frankrijk bij dit land komen. Doch het gebied Aquitanië, als politieke eenheid, was al lang verdwenen; feitelijk reeds sinds zijn integrering in het Angevijnse rijk van Hendrik Plantagenet.
PROF. DR J. DHONDT
Lit.: L. Auzias, L'Aquitaine carolingienne (Toulouse 1937); A. Richard, Histoire des comtes de Poitou (Paris 1930); A. Perrond, Les origines du premier duché d’Aquitaine (Paris 1881); Levillain, Recueil des actes de Pépin I et Pépin II, rois d’ Aquitaine (Paris 1926).
