De legendarische nationale heros van Athene en Attica, zoon van de Atheense koning Aegeus en Aethra een koningsdochter uit Troezen. Theseus werd geboren in Troezen, en bracht daar zijn jeugd door.
Aegeus had zijn sandalen en zwaard onder een rotsblok verborgen en beval Theseus eerst naar Athene te laten komen, zodra hij in staat zou zijn de steen te verwijderen en het zwaard van zijn vader mee te brengen. Toen Theseus zestien jaar was, bracht zijn moeder hem bij de steen, die hij zonder moeite verwijderde. Daarop trok de jonge held naar Athene, waarbij hij onderweg verscheidene avonturen beleefde: hij doodde allerlei gespuis zoals Periphetes, Sinis, Sciron, Cercyon en Procrustes en bevrijdde de streek van een geweldige ever. In Athene aangekomen, vond hij zijn vader verstrikt in de netten van de tovenares Medea, die met vergif Theseus naar het leven stond. Toen Theseus zijn zwaard trok, herkende zijn vader hem en Medea werd verjaagd. Vervolgens versloeg de held de Pallantiden, neven van zijn vader, die Athenes troon bedreigden. Daarna volgde zijn meest roemvolle daad: het doden van de Minotaurus op Creta, waardoor Athene bevrijd werd van de vreselijke schande van afhankelijk te zijn van de grillen van Minos op Creta. Daar Minos’ zoon Androgeus door de Atheners gedood was, ondernam de Cretensische koning een wraaktocht tegen Griekenland. Megara wist hij te bedwingen met behulp van Scylla, dochter van de koning Nisus. Ook Athene werd veroverd, en de stad werd gedwongen elke acht of negen jaar, zeven jongens en zeven meisjes als voedsel voor de Minotaurus naar Creta te zenden.
Vrijwillig scheepte Theseus zich in bij de slachtoffers en landde in Creta, waar de prinses Ariadne op hem verliefd werd. Zij gaf Theseus een draad, waarmee hij het Labyrinth, de verblijfplaats van de Minotaurus kon binnengaan, en veilig weer verlaten. Na het doden van het monster vluchtte Theseus met Ariadne van Creta weg, doch op Naxos liet hij haar achter. Zij werd daar de bruid van Dionysus; na eerst op Delos het feest Delia te hebben ingesteld, keerde de held naar Athene terug, waar men uit dankbaarheid voor dc redding verscheidene feesten invoerde. Door een misverstand had Theseus vergeten bij zijn thuiskomst de zwarte zeilen van zijn schip te verruilen voor witte. Hij had nl. zijn vader beloofd dit te zullen doen, wanneer zijn bevrijdingstocht geslaagd was. Aegeus, die de schepen met zwarte zeilen zag naderen, vermoedde het ergste en stortte zich in zee. Sindsdien draagt de Egeïsche zee ’s konings naam. Theseus volgde zijn vader op, verenigde de staatjes van Attica tot één geheel met Athene als hoofdstad en stelde het feest der Panathenaeën in. Aan tal van gevaarlijke ondernemingen nam hij deel, o.a. aan de Argonautentocht en de Calydonische jacht.
Hij vergezelde Heracles op zijn tocht naar de Amazonen en schaakte Antiope of Hippolyte, bij wie hij een zoon kreeg: Hippolytus; later huwde hij Ariadne’s zuster Phaedra, die hem vader maakte van Demophon en Acamas. Hij hielp ook zijn vriend Pirithous in zijn strijd tegen de Centauren, en schaakte tezamen met hem Helena. Teno het tweetal ook Persephone uit de onderwereld wilde roven, liet Hades hen vastslaan aan een rots. Heracles wist weliswaar Theseus te bevrijden, doch inmiddels hadden de Dioscuren hun geschaakte zuster Helena weer teruggehaald, en had Menestheus zich meester gemaakt van de macht over Athene. Ontgoocheld begaf Theseus zich naar Skyros, waar koning Lycomedes hem gastvrij opnam, doch later verraderlijk vermoordde. Athene vereerde hem met een tempel en vierde hem ter ere het feest der Thesca.ICONOGRAFIE Theseus wordt voorgesteld als een slanke jongeman, gewoonlijk zonder baard, en evenals Heracles voorzien van een leeuwehuid en knots. Soms draagt hij een mantel en hoed. Zijn verrichtingen zijn vele malen op antieke monumenten afgebeeld: de strijd met de Centauren ziet men in reliëf aan de Apollo-tempel te Bassae-Phigaleia (5de eeuw v.C.). Op een amphora van Euthymides (ca. 500 v.C.) te München ziet men de roof van Helena door Theseus. Op een schaal van Euphronius en Panaetius (ca. 480 v.C.) in Parijs, is Theseus afgebeeld met Amphitrite. Zijn avontuur met de Minotaurus is geschilderd op een schaal van Aeson (ca. 420 v.C.) te Madrid en op vele andere vazen. Op Pompeiaanse fresco’s verschijnt Theseus vooral in gezelschap van Ariadne : bijv. in de casa del Poeta Tragico, di Marco Lucrezio Frontone, della Caccia (thans te Napels) e.a. fn de casa del Centenario is wederom zijn strijd met de Minotaurus weergegeven.
Zie Aegeus, Aethra, Periphetes, Sinis, Sciron, Cercyon, Procrustes, Medea, Minotaurus, Minos, Scylla, Nisus, Ariadne, Labyrinth, Dionysus, Panathenaeën, Argonautentocht, Calydonische jacht, Heracles, Amazonen, Antiope, Hippolyte, Hippolytus, Phaedra, Demophon, Acamas, Pirithous, Centauren, Helena, Persephone, Hades, Dioscuren, Lycomedes
