Zelfstandige gemeente, ontstaan per 1 januari 1974 door samenvoeging van zeven tot dan toe zelfstandige gemeenten: →Assendelft, →Koog aan de Zaan, →Krommenie, →Westzaan, →Wormerveer, →Zaandam en →Zaandijk. Wat betreft inwonertal behoort Zaanstad tot de vijftien grootste gemeenten van Nederland, wat betreft oppervlakte tot de grootste vijf.
Zaanstad ontstond in een tijd dat centralisatie in de landelijke politiek veel voorstanders kende. In de Zaanstreek werden de gedachten aan samenvoeging lang niet overal toegejuicht. Bewoners van Krommenie en Assendelft, en in mindere mate die van Zaandijk, beijverden zich om buiten de nieuwe gemeente gehouden te worden; in Assendelft werden na de samenvoeging acties gevoerd om de zelfstandigheid te herkrijgen. Dit alles bleef zonder resultaat. De gemeenten →Wormer en →Oostzaan wisten wel buiten de nieuwe gemeente te blijven. Zie verder: →samenvoeging.
Naam De bepaling van de naam van de nieuwe gemeente kostte noch op landelijk noch op lokaal niveau veel moeilijkheden. De eerste lettergreep stond meteen al vast, terwijl de tweede ook snel werd gevonden; zo werd de naam dus ‘Zaanstad'. Overigens is een flink deel van de gemeente (Assendelft, Westzaan) landelijk van karakter.
Wapen Het wapen is door de Hoge Raad van Adel als volgt omschreven: ‘Gevierendeeld: in het eerste en vierde kwartier een leeuw van zilver op een veld van keel (rood) en in het tweede en derde kwartier een leeuw van keel op een veld van zilver. De leeuwen zijn naar elkaar toegewend. Het geheel wordt vastgehouden door twee walvissen van natuurlijke kleur, de staarten omhoog. Het is geplaatst op een arabesk van sinopel (groen)’.
Met dit wapen werd teruggegrepen naar het oude wapen van de Banne van Westzaan; de wapens van de verdwijnende gemeenten (Assendelft uitgezonderd) waren ook op dit wapen gebaseerd. De walvissen als schildhouders waren een nieuwe toevoeging, waarmee men de herinnering aan de 17e- en 18e-eeuwse walvisvaart vanuit de Zaanstreek levend wilde houden. Aangezien de walvissen op een aanvaardbare manier gestileerd konden worden, ging de Hoge Raad van Adel hiermee akkoord.
Omvang en oppervlakte Zaanstad grenst in het noorden aan de gemeente Uitgeest, in het oosten aan Wormerland en Oostzaan, in het zuiden aan Amsterdam, Haarlemmerliede en Spaarnwoude en in het westen aan Velsen, Beverwijk en Heemskerk. Sinds de samenvoeging hebben zich geen belangrijke grenswijzigingen voorgedaan.
Ofschoon Zaanstad (inmiddels deels ten onrechte) bekend staat als een industriestad, wordt het grootste deel van het in totaal 8177 hectare grote grondgebied voor agrarisch gebruik (3646 ha.) en woonbestemming (1378 ha.) benut. Water breder dan 6 meter beslaat 713 ha. van de oppervlakte, en pas op de vierde plaats komen industrie- en haventerreinen (inclusief bouwterreinen met deze bestemming) met 508 ha. Deze cijfers dateren uit 1985; actuelere gegevens zijn niet voorhanden.
Bevolking Sinds de samenvoeging is het aantal inwoners van Zaanstad, na in eerste instantie een lichte daling, iets gestegen. In 1974 brachten de zeven voormalige gemeenten in totaal 124.906 bewoners in. In 1980 was dit aantal vermeerderd tot 128.809 en in 1989 tot 129.653. In maart 1991 waren er 130.920 bewoners geregistreerd, wat betreft inwonertal was Zaanstad toen de twaalfde gemeente van Nederland.
Kerkelijke gezindheid Over de kerkelijke gezindheid van de Zaanstedelingen zijn nauwelijks gegevens bekend, aangezien deze niet in de bevolkingsadministratie wordt bijgehouden. Toch zijn enige, nauwelijks uitgesplitste, percentages bekend per 1 januari ’91: protestant 16,8 %, rooms-katholiek 22,5 %, islamitisch 5,3 %, overige 0,9 %, onkerkelijk/onbekend 54,5 %.
Politieke gezindheid De samenvoeging leidde tot het verdwijnen der lokale politieke partijen, met name die die zich tegen de samenvoeging hadden gekeerd. Na de tweede raadsverkiezingen in 1978 kwam echter toch weer een lokale partij in de raad, de →Zaanse Onafhankelijke Groepering (ZOG), die zich sedertdien wist te handhaven.
De PvdA was steeds de grootste partij in de Zaanstedelijke gemeenteraad. De CPN haalde bij de eerste verkiezingen nog ruim een vijfde van het totale aantal raadszetels, maar viel nadien sterk terug. De verkiezingsuitslagen van 1973 en 1978 maakten het mogelijk een zogenoemd links program-college samen te stellen. In 1982 was er ook nog een linkse meerderheid, maar verkoos de PvdA het CDA aan de collegepartijen toe te voegen; PSP/PPR viel toen af. In 1990 kwam een college van PvdA, CDA en D66 tot stand. Burgemeesters Bij de samenvoeging werd als eerste burgemeester van Zaanstad R. →Laan benoemd, tot dan burgemeester van Zaandam.
Toen hij in 1979 aftrad, werd hij opgevolgd door drs. A. →Lems, eerder burgemeester te Schiedam. Lems werd op zijn beurt in 1988 opgevolgd door drs. H.G. →Ouwerkerk, die eerder burgemeester van Lekkerkerk en Emmen was geweest.
Bewoningsgeschiedenis Ofschoon het inwonertal van Zaanstad sinds 1974 weinig toenam (circa 6000 inwoners meer in 1991), kwam een aantal behoorlijke stadsuitbreidingen tot stand. Deze zijn vooral toe te schrijven aan de (landelijke) omstandigheid dat gemiddeld steeds minder personen in één huis wonen. Nieuwbouw vond plaats door aanleg van de wijken →Westerkoog (Koog), →Delftbuurt (Assendelft) en →Westerwatering. In de toekomst wordt verdere uitbreiding van →Rooswijk verwacht (1300 woningen). Als grote bouwlokatie heeft de gemeenteraad voor Assendelft-Noord gekozen, hetgeen echter door hogere overheden nog bekrachtigd moet worden.
Middelen van bestaan Sinds 1974 hebben zich in de middelen van bestaan grote wijzigingen voorgedaan. Nog meer dan elders is het belang van de nijverheid afgenomen en dat van de dienstverlening toegenomen. De werkgelegenheid in Zaanstad neemt sinds 1983 weer toe. In dat jaar waren er 40.539 arbeidsplaatsen, eind 1988 waren dat er 43.167.
Verdeling van het aantal werkzame personen over de sectoren (percentueel)
De tabel hiernaast geeft inzicht in de verschillende bedrijfstakken binnen de sectoren en de daaruit voortvloeiende werkgelegenheid. Voor wat betreft de bedrijven die in deze encyclopedie zijn opgenomen, zijn bij de verschillende plaatsvermeldingen verwijzingen opgenomen. Zie ook: →Economische structuur Zaanstreek, Zaanstreek in cijfers 1974, Zaanstad 1975; Afdeling Economische Zaken, Statistiek en Onderzoek gemeente Zaanstad, Werken langs de Zaan, Zaanstad 1990; ld., Zaanstad in cijfers 1989, Zaanstad 1990; Buro Statistiek en Onderzoek gemeente Zaanstad, Trends in Zaanstad, april 1990.
