Encyclopedie van de Zaanstreek

Eindredactie Jan Pieter Woudt & Klaas Woudt (1991)

Gepubliceerd op 02-10-2020

Wormerveer

betekenis & definitie

Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deelgemeente van Zaanstad. Het dorp heeft een betrekkelijk korte geschiedenis; toen begin 16e eeuw voor het eerst de naam Wormerveer werd gebezigd, was er waarschijnlijk ongeveer twee eeuwen bewoning geweest nabij de huidige hervormde kerk aan het Noordeinde.

Wormerveer maakte deel uit van de Banne Westzanen tot 1811. Sindsdien tot de samenvoeging tot Zaanstad in 1974 kon dus worden gesproken van een zelfstandig bestuurde gemeente. In deze periode groeide Wormerveer tot een der belangrijkste Zaandorpen.Van de Zaan af gezien valt op dat de Wormerveerse oever grotendeels onbebouwd bleef (Noordeinde, Zaanweg en Zuideinde). In tegenstelling tot de andere Zaandorpen, waar buitendijkse bebouwing het zicht op de Zaan belemmert, grenst de dijk direct aan de Zaan. Langs deze dijk, dus met het uitzicht op het water, vestigde zich de bevolking, aan de Zaanweg later vooral de plaatselijke kooplieden en fabrikanten. Zij bouwden hier ettelijke kapitale stenen panden, die door volgende generaties tot kantoor- en winkelruimte zijn ingericht. Mogelijk mede door deze bebouwing had Wormerveer de naam een elite-dorp te zijn. De vroeger lommerrijke Wandelweg en het Wilhelminapark versterkten dit karakter.

Tussen de Zaanweg en de Wandelweg ontstonden arbeidersbuurten. De arbeiders werkten in het dorp zelf of in de fabrieken aan de overkant van de Zaan, die eigendom waren van Wormerveerse ondernemers.

Sinds 1889 waren deze in Wormer gebouwde fabrieken via de Zaanbrug te bereiken. Daarvoor moest dan wel tolgeld worden betaald. Dat vloeide in de kas van Wormerveer, want de gemeente had de brugaanleg bekostigd. Afgezien van de route via de brug kon men de Zaan oversteken met het Noorderveer en het Zuiderveer. Aan het Noorder- of Wormerveer dankte de gemeente haar naam. Veel arbeiders maakten trouwens gebruik van eigen roeiveren en zodra het ijs voldoende sterk was liep men over de Zaan naar het werk.

Sommige tolbazen probeerden dat laatste te voorkomen door ’s nachts de geul over grote afstand open te hakken. Toen de tolheffing op de brug in 1942 was beëindigd, kwijnden de meeste veren; ze werden niet lang daarna dan ook opgeheven.

In 1811, bij de verzelfstandiging van de gemeente uit de Banne Westzanen, ging →Westknollendam tot Wormerveer behoren. Naam; bijnaam van de bewoners De naam van het dorp is al verklaard. Het Noorder- of Wormerveer heeft ongeveer 600 jaar bestaan. Bij deze overzetplaats ontstond in de 14e eeuw de eerste bewoning. Het veer verbond het Noordeinde met de Zandweg in Wormer, het werd soms ook ‘Zaanderveer’ genoemd. Wormerveer heette tot het begin van de 16e eeuw Het Saen (ook gespeld als Saan en Zaan).

Door de bewoning in de 14e eeuw was Het Saen in feite het eerste Zaandorp. Pas bij het verzoek om een eigen kapel, in 1503, werd de naam Wormerveer voor het eerst gebezigd.

De Wormerveerders werden ‘gladoren’ genoemd, een bijnaam die wel verband zal houden met de talrijke in het dorp voorkomende oliemolens.

Wapen Wormerveer had eigenlijk geen eigen wapen. In 1811 werd dat van de Banne Westzanen overgenomen. Het is gevierendeeld; in het eerste en vierde kwartier bevat het een zilveren leeuw op een rood veld, in het tweede en derde kwartier een rode leeuw op een zilveren ondergrond. De gemeente Westzaan voerde hetzelfde wapen.

Omvang en oppervlakte Wat betreft de oppervlakte was Wormerveer een van de kleinere dorpen in de Zaanstreek. In totaal mat de gemeente 639 hectare. De Watermolensloot (bij poldermolen Het →Leven) vormde de grens met de gemeente Zaandijk, de Watering en de Paardensloot vormden samen de scheiding met Westzaan. De Nauernase vaart was de grens tussen Wormerveer en de dorpen Krommenie en Assendelft, terwijl de Tap- of Tochtsloot als grens met Uitgeest gold. De Zaan scheidde Wormerveer van de gemeente Wormer. Meermalen is geprobeerd de Zaanoever aan geren.

De toervaarders ontdekten dat polyester minder kwetsbaar was dan hout en lieten de RIS ook in de steek. Door het toenemend autobezit, met de mogelijkheid de kano op het dak te vervoeren, namen de mogelijkheden voor de liefhebber toe; het aantal vaarders groeide. Men ging brandingvaren of het uit Engeland overgewaaide zeekanoën beoefenen. Men kon ook deelnemen aan de door de verenigingen georganiseerde dag- of meerdaagse kano-evenementen. Het jaarprogramma van de bond telde meer dan 100 van dergelijke tochten. In Krommenie werd in 1972 de 4e Zaanse kanovereniging, Jason, opgericht, die speciaal het toervaren wilde propageren.

De kanovierdaagse ging van start in 1972, waarbij iedere avond vanaf een ander clubgebouw werd gestart. Dit evenement zou jaarlijks terugkeren. In 1973 opende kv De Geuzen een nieuw botenhuis aan de Watering. De Zaanse ‘vlakwater’-wedstrijden trokken wel steeds eenzelfde aantal deelnemers maar groeide verder weinig. De bouw van een brug over de Voorzaan, waarvoor midden in het vaarwater een pijler geplaatst moet worden, zou het voortbestaan van de Zaanregatta gaan bedreigen. De activiteiten van de organiserende verenigingen De Geuzen en Quo Vadis werden hierdoor enigszins belemmerd.

Wedstrijdvaarders zochten naar andere mogelijkheden. Uit Engeland waaide het long-distance varen over. Quo Vadis organiseerde de eerste wedstrijd. Anderen propageerden het Kano-polo, een soort waterpolo waarbij twee ploegen van 5 kano’s met de hand een bal in het doel van de tegenstander dienen te werken.

In 1975 werd Piet Aafjes lid van de propagandacommissie van de NKB en reisde men wederom met succes het land af. Vele verenigingen werden opgericht en sloten zich aan bij de NKB. Het kano-polo groeide explosief. De marathonploeg, met veel Zaankanters, trok met wisselend succes de grens over naar Denemarken, Engeland en Spanje. In 1978 openden De Zwetplassers een nieuw kano-huis aan het Zwet en in het daaropvolgende jaar kwam een landelijke polo-competitie tot stand.

In de winter van 1979 werd op de Zaan een ijsschotsen kano-race gehouden met polyester kano’s.

De Zaanse verenigingen waren voor de oorlog de grote intiatiefnemers tot tal van ontwikkelingen. Thans zijn het normaal meedraaiende verenigingen in het grotere nationale verband van de NKB.

Huidige Zaanse kanoverenigingen: kv Quo Vadis, 26-12-1929, clubhuis aan de Achterzaan, Oostzijde, Zaandam, 100 leden: vlakwaterwedstrijden, marathon, kanopolo, toerisme.

kv De Geuzen, 25-8-1931, clubhuis aan de Watering, Geuzenpad, Zaandam, 200 leden: vlakwaterwedstrijden, marathon, toerisme. kv De Zwetplassers, 28-5-1935, clubhuis aan het Zwet, Sternstraat, Wormer, 225 leden: vlakwaterwedstrijden, marathon, kanopolo, toerisme.

kv Jason, 17-5-1972, clubhuis oostoever Zuiderham, Busch, Krommenie, 200 leden: toerisme, kanopolo.

kv Saen Ons Plezier, 24-9-1989, 25 leden: kanopolo, vlakwaterwedstrijden, toerisme. Overzicht internationale ‘Zaanse’ successen:

1934 Europese kampioenschappen te Kopenhagen, N. Tates-G. van ’t Hof 3e plaats KII-klasse 1.000 m;
1936 Olympische Spelen te Berlijn, J. Kraaier 3e plaats KI-klasse 1.000 m., N. Tates -
W.v.d. Kroft (Haarlem) 3e plaats KII-klasse 1.000 m.;
1939 Nederland-West Duitsland (20-10) op de Voorzaan, J. Kraaier le plaats Kl-klasse 1.000 m., J. Vrolijk 2e plaats Kl-klasse 1.000 m, J. Kraaier, J. Vrolijk, J. Stadt en N. Tates 1e plaats KIV-klasse, 1.000 m;
1955 Westeuropese kampioenschappen op de Voorzaan, J. Klingers 3e plaats Kl-klasse
10.000 m, C. Koch-C. Kwast 2e plaats KII-klasse 500 m., C. Koch, C. Kwast, J. Bobeldijken J. Klingers 2e plaats estafette 500 m., G. Klingers-Bosschieter en C. Los-Paassen 2e plaats KII-klasse 500 m.;
1963 Wereldkampioenschappen junioren te Jaijce (Joegoslavië), Mw. T. Duif 1e plaats Kl-klasse 500 m.;
1970 Wereldkampioenschappen te Kopenhagen, Mw. M. Jaapies 2e plaats Kl-klasse 500 m.; 1971 Wereldkampioenschappen te Belgrado, Mw.M. Jaapies 2e plaats Kl-klasse
500 m.;
1972 Olympische Spelen te München, Mw. M. Jaapies 2e plaats Kl-klasse 500m.;
1982 Wereldkampioenschappen te Belgrado, R. Stevens-G.J. Lebbink 2e plaats KII-klasse 10.000 m.;
1983 Wereldkampioenschappen te Tampere (Finland), R. Daman 3e plaats Kl-klasse 10.000 m.;
1986 World Cup Marathon te Hardenberg, R. Daman 3e plaats Kl-klasse marathon over
42 km.

Zie ook: ➝ Kanobouw.

J.C. Honig.