In het Nederlandse staatsrecht is een gemeente het laagste publiekrechtelijke lichaam op territoriale grondslag. De in 1851 door Thorbecke opgestelde, en sindsdien meermalen gewijzigde, Gemeentewet geeft de algemene regelen omtrent de inrichting en het functioneren van de gemeenten.
In de gemeentewet wordt onder meer ingegaan op het gemeentebestuur (zie bij: ■"gemeenteraden).
Uitgangspunt van het Nederlandse bestel is een 'gedecentraliseerde eenheidsstaat’. Dat betekent dat een gemeente binnen haar gebied bestuurstaken zoveel mogelijk zelfstandig moet kunnen verrichten. De gemeente heeft daartoe beschikking over eigen financiële middelen. De zelfstandigheid van de gemeenten is overigens weer beperkt, doordat op gemeentelijk niveau uitgeoefende taken dikwijls zo belangrijk worden gevonden, dat de provinciale of rijksoverheid toezicht houdt, om het voorzieningenniveau te waarborgen.
De taken van gemeenten zijn in de loop der tijd steeds verder uitgebreid, zeker ook doordat de overheid taken van particuliere organisaties overnam. Bij *overheidszorg wordt in deze encyclopedie een uitgebreid overzicht gegeven van beleidsterreinen waarop de gemeentelijke overheden taken hebben (zie bladzijde 563 e.v.).
In de Zaanstreek zijn thans nog drie zelfstandige gemeenten. Aangezien in Nederland het staatsgebied volledig in de gemeentelijke indeling is opgenomen vormen deze drie gemeenten ongeveer de Zaanstreek. Het zijn *Wormerland, waarin sinds 1991 Wormer en Jisp zijn samengevoegd, alsmede *Oostzaan, dat buiten de gemeentelijke herindeling van Waterland is gebleven. De hier als derde genoemde, maar verreweg de grootste, Zaanse gemeente is *Zaanstad, die op 1 januari 1974 ontstond door *samenvoeging van de tot dan toe zelfstandige gemeenten ♦Assendelft, *Koog. *Krommenie, *Westzaan, *Wormerveer, *Zaandam en *Zaandijk. De stad *Zaandam was eerder (1811) ontstaan door samenvoeging van de tot dan zelfstandige gemeenten *Oostzaandam en ♦Westzaandam (zie ook: *Bestuur en rechtspraak 2.2.4. en 2.2.5.). *Krommeniedijk was tot 1817 zelfstandig en werd toen bij Krommenie gevoegd.
Alle bovengenoemde huidige en voormalige Zaanse gemeenten, te weten Assendelft, Jisp, Koog, Krommenie, Krommeniedijk. Oostzaan, Oostzaandam, Westzaan, Westzaandam, Wormer. Wormerveer, Zaandam, Zaandijk en Zaanstad, zijn afzonderlijk als trefwoord opgenomen, zie aldaar. Gemeenteraden. Volgens de Nederlandse Grondwet, waarin ook hoofdlijnen voor het gemeentelijk bestuur zijn vastgelegd, staat aan het hoofd van elke gemeente een gemeenteraad. Bij deze raad berust derhalve het bestuur der gemeente en het beheer der gemeentelijke huishouding, met inbegrip van de uitvaardiging van wetten en verordeningen. De desbetreffende bepalingen in de Grondwet zijn verder uitgewerkt in de Gemeentewet van 1851, sindsdien herhaaldelijk gewijzigd, maar in grote lijnen toch onveranderd gebleven.
Volgens de wet bestaat een gemeenteraad uit ten minste 7 en ten hoogste 45 leden, afhankelijk van het inwonertal der gemeente. Deze leden worden gekozen voor vier jaar en treden af zodra een nieuwe verkiezing heeft plaatsgehad. Gemeenteraadsleden kunnen steeds tussentijds ontslag nemen en zijn herkiesbaar. Zij worden gekozen na kandidaatstelling door politieke partijen, door de (kiesgerechtigde) ingezetenen der gemeenten. Om lid te kunnen zijn van de gemeenteraad moet men ingezetene van de desbetreffende gemeente zijn, Nederlander of Nederlands onderdaan en tenminste 23 jaar oud. Voor door de gemeente aangestelde ambtenaren is het raadslidmaatschap uitgesloten (zij kunnen immers niet hun eigen werkgever zijn). Voorts mag in eenzelfde gemeente geen bloedverwantschap, zwagerschap of huwelijk bestaan van een (gekozen) raadslid met de (benoemde) burgemeester.
De raad is gehouden tenminste zes maal per jaar te vergaderen; in grotere gemeenten worden echter veel meer vergaderingen belegd. Deze vergaderingen zijn in beginsel openbaar, hoewel de raad zelve kan beslissen dat bepaalde onderwerpen in besloten zitting worden behandeld. Het raadslidmaatschap is onbezoldigd; er wordt echter een per gemeente verschillend bedrag uitgekeerd, hetzij in de vorm van presentiegeld hetzij als vergoeding voor de aan het raadslidmaatschap verbonden werkzaamheden. De raad kan uit zijn midden commissies benoemen; daarvan zijn de zogenoemde commissies van bijstand (dienend om burgemeester en wethouders in bepaalde taken van de gemeentelijke huishouding bij te staan) in feite het belangrijkst.
Evenals dat bij het rijks- en provinciale bestuur het geval is met Kamer- en Statenleden zijn ook de raadsleden onschendbaar. Dat wil zeggen dat zij niet vervolgd kunnen worden voor hetgeen zij in vergaderingen van de raad zeggen of voor hetgeen zij schriftelijk aan de raad voordragen.
Voorzitter van de gemeenteraad is de burgemeester. Deze wordt op voordracht van de Commissaris der Koningin benoemd door de minister van Binnenlandse Zaken voor een termijn van zes jaar, waarna verlenging voor steeds eenzelfde termijn kan volgen. De raad heeft dus een voorzitter die hij niet zelf heeft aangewezen. Wel kan bij burgemeestersbenoemingen rekening worden gehouden met een door de gemeenteraad geuite voorkeur; in de praktijk wordt echter lang niet altijd rekening gehouden met de in deze zin geuite wensen. Binnen de raad heeft de burgemeester als voorzitter geen andere stem dan een adviserende (In B en W heeft hij wel stemrecht). Dit geldt in zekere zin ook voor de (door de gemeenteraad benoemde) gemeentesecretaris.
Het dagelijks, uitvoerend, bestuur van de gemeenten wordt steeds gevormd door een college bestaande uit de burgemeester en de wethouders. Wethouders worden uit de gemeenteraad gekozen en blijven raadslid. Het aantal wethouders varieert van twee tot zes en is afhankelijk van de omvang der gemeente. In kleine gemeenten wordt het wethouderschap nog wel gecombineerd met een maatschappelijke functie, al of niet in deeltijd. In grotere gemeenten omvat de functie van wethouder een volledige dagtaak met adequate honorering.
Behalve de regeling van haar eigen huishouden (met behulp van wetten, verordeningen en bijvoorbeeld ook door heffing van gemeentelijke belastingen) heeft elke gemeente ook tot taak de wetten en verordeningen van de hogere overheden, dus rijk en provincie, uit te voeren. Bij deze ‘functie van zelfbestuur’ hebben de gemeenten een beperkte zelfstandigheid en de gemeenteraden hebben terzake geen zeggenschap; de uitvoering geschiedt namelijk geheel door burgemeester en wethouders. In de loop der jaren is het aantal door hogere overheden opgelegde regelingen zeer toegenomen, de ‘speelruimte’ van de gemeenteraden is hierdoor in een aantal opzichten beperkt.
In de Zaanstreek waren de gemeenteraden enz. in (1989) als volgt samengesteld: Zaanstad. De raad telt 39 leden (18 PvdA, 8 CDA, 6 VVD, 2 CPN, 2 PSP/PPR, 2 ZOG en 1 D66). Burgemeester is drs. H.G. Ouwerkerk, gemeentesecretaris J.C. de Wildt. De zes wethouders zijn, alfabetisch, A.G.
Brinkman, Th. Germeraad, C. Hooghiemstra, drs. P. Oudega, mr. R.J.J.M.
Pans en D.H. Sanders. De portefeuilleverdeling in het college van burgemeester en wethouders komt ter sprake bij het trefwoord ♦Overheidszorg; op politieke verhoudingen wordt ingegaan bij het trefwoord *Zaanstad.
Jisp. De raad telt 7 leden (3 Gem.bel, 2 PvdA, 2 PPR). Burgemeester is K. Kerkhoven (waarnemend), gemeentesecretaris J. Ellen (waarnemend). De twee wethouders zijn W. van der Laan en K. Marrees. (Zie ook: ♦Overheidszorg en *Jisp).
Oostzaan. De raad heeft 13 leden (5 PvdA, 3 VVD, 2 CDA, 2 CPN, 1 Gem.bel.). Burgemeester is ing. P. Beuse. gemeentesecretaris J. van Betuw. De twee wethouders zijn J.
Meijer en J. Vonk. (Zie ook: *Overheidszorg en *Oostzaan).
Wormer. De raad heeft 15 leden (5 PvdA, 4 CDA, 3 PPR/PSP/CPN, 2 VVD, 1 D ’66). Burgemeester C A. Kerling-Simons, gemeente-secretaris Th. Fierens. Wethouders zijn J.R.A. van den Broek en G.G.
Klootwijk. (Zie ook: *Overheidszorg en Wormer). Gemeentereiniging. Zie: *Milieubeheer. Gemeentestudiefonds. Zie: *Steunfondsen. Gemeentevlag.
Voor zover bekend hebben in het verleden alleen de walvisvaarders een Zaanse vlag gehad; zij voerden een kruis. Dit kruis werd in 1974 overgenomen in de voor de gemeente Zaanstad ontworpen gemeentevlag.
Boven: de vlag van de gemeente Zaanstad is afgeleid van die van walvisvaarders. Hiernaast: vergadering in de raadzaal in de Bannehof van de gemeenteraad van Zaanstad (Foto Ronald Peeters).
258
