zijn verhevenheden, die door extrusie van magma, hetzij uitvloeien van lava of uitschieten van as en bommen gevormd zijn. De phasen, waarin dit naar buiten treden van materiaal uit de aarde geschiedt, worden erupties of uitbarstingen genoemd.
De algemene vorm der vulkanen is de kegel met een enigszins holle profiellijn, die in hoofdzaak afkomstig is van de eroderende werking van beekjes en rivieren op de vulkaanmantel. Vulkanen, die in hoofdzaak uit lava-uitvloeiingen ontstaan zijn, bezitten een schildvorm met enigszins bolle profiellijn en worden schildvulkanen genoemd. Zij treden vooral in gebieden op, waar rek in de aardkorst tot uittreden van magma voert, bijv. op Ijsland en op Hawaiï. In tegenstelling daarmede staan de vulkaantjes, die uitsluitend uit los uitgeworpen producten zijn gevormd, bijv. de Monte Nuovo in de Flegreïsche velden bij Napels, die in 1538 gevormd werd. Ook vulkanen in het Eifelgebergte behoren tot dit type, dat tuf kegel genoemd wordt. De meeste vulkanen zijn opgebouwd zowel uit lavastromen als uit lagen as, lapilli en bommen, vertonen daarom een duidelijke gelaagdheid, die om de kraterpijp naar alle zijden helt, en heten strato-vulkanen (Vesuvius, Etna, Merapi, Smeroe, Foedji-jama enz.).Al deze vulkanen worden samengevat onder het begrip centrale eruptie. Daarnaast treden lineaire erupties of spleet-erupties op, die o.a. van Ijsland bekend zijn, waar lava-uitvloeiingen uit spleten treden, waarboven veelal rijen van tientallen van kleine vulkaankegeltjes liggen, die uit vulkanische slakken zijn opgebouwd (slakkenkegels). Ook het Dekan-gebied in Voor-Indië moet evenals Ijsland uit brede bazaltstromen zijn opgebouwd, evenals de andere grote gebieden op aarde met plateaubazalten. Het is in het algemeen niet uit te maken of een vulkaan uitgestorven is of niet. Krakatau gold voor 1883 als uitgestorven vulkaan, totdat de geweldige uitbarsting plaats greep. Hoe langer een vulkaan in rust is, des te sterker is gewoonlijk de volgende uitbarsting. Het is onmogelijk om het getal der werkzame vulkanen nauwkeurig op te geven; ten eerste om de even genoemde reden en ten tweede, omdat veel vulkanische gebieden nog onvoldoende bekend zijn.
De nieuwste vulkaanlijsten zijn die van K. Sapper in zijn hieronder genoemd werk. Hij komt tot 450 actieve vulkanen, waarvan er 353 tot de omranding van de Stille Oceaan behoren of daarin liggen. Van de laatste schat Sapper de sinds het jaar 1500 uitgevloeide hoeveelheid lava op 20 km3 en uitgeschoten massa in de vorm van as en bommen op 315 km3. Daarentegen hebben de overige vulkanen, die vooral in de Atlantische Oceaan en in de Middellandse Zee liggen, sinds 1500 30 km3 lava en 17 km3 losse producten geleverd. De grootste groep van vulkanen ligt in die gebieden der aarde, waar ook plooiingsgebergten optreden, en zij leveren veel meer losse producten dan lava.
Plooiingsgebergten wijzen op druk in tangentiale zin in de aardkorst. Waar daarentegen rek in tangentiale richting in de aardkorst werkt, treedt meer lava te voorschijn dan losse producten (Ijsland, Hawaiï, Savaii).
In Indonesië waren in Dec. 1950 128 vulkanen bekend, die hetzij na 1600 één of meer uitbarstingen gehad hadden, of zich in het solfatarenstadium bevonden.
PROF. DR B. G. ESCHER
Lit.: F. von Wolff, Der Vulkanismus (iste dl, 1914); K. Sapper, Vulkankunde (1927); S. N. Coleman, Volcanes old and new (London 1949); Catalogue of the Active Volcanoes of the World, including Solfatara Fields. Part. I.
Indonesia by M. Neumann van Padang, International Volcanological Association (Naples 1951). Tijdschriften: Zeitschr. f. Vulkanologie (seit 1914, Berlin); Bulletin volcanologique, Organe de l’Ass. de Volcanologie (sed. 1924); Bulletin of the Netherlands Indies Volcanological Survey (i927-i943)
