is een der beroemdste helden uit de Britse romans, wiens geschiedenis vooral bekend is geworden door de volgende versies, die alle teruggaan op een verloren Franse roman (ca 1160?):
1. een nog vrij ruwe Normandische door Beroul, nauw samenhangend met
2. een Duitse door Eilhart v. Oberge;
3. een hoofse Anglo-Normandische door Thomas, waarvan ook bewerkingen in het Duits (door Gottfried v. Straatsburg), Noors (door Robert), Engels (Sir Tristrem) en Italiaans (in de Tavola Ritonda);
4. de grote prozaroman, sinds 1489 herhaaldelijk herdrukt;
5. enige episodische novellen, nl. de Folie Tristart (twee versies, nauw samenhangend met 1. en 3.) en de oudere Lai du Chievrefueil van Marie de France. Onafhankelijk van deze traditie zijn enige Kymrische teksten: fragmenten van een gedicht in het Zwarte Boek van Carmarthen (12de eeuw), enkele triaden en een episodische novelle (Ystoria Trystart, overgeleverd sedert de 16de eeuw, doch, wat de kern betreft, stellig vroeger).
Het onderwerp van de romans is de tragische liefde van Tristan (Kymrisch: Drystan ap Tallwch) voor Isoude (Cornisch: Eselt; Kymrisch: Esyllt; Frans: Ise(u)lt, Isolt), de Ierse echtgenote van zijn oom Mare (Kymrisch: March), koning van Cornwall. Nadat hij deze voor zijn oom en heer gewonnen heeft, drinken beiden op de overtocht een fatale minnedrank. Belaagd door afgunstige hovelingen, vluchten zij naar het woud. Later geeft Tristan zijn oom zijn echtgenote terug, gaat in ballingschap en huwt in Bretagne een tweede Isoude. Hij kan zijn geliefde echter niet vergeten en komt in vermomming nog herhaaldelijk heimelijk met haar samen. Als hij echter in Bretagne dodelijk wordt gewond, spoedt zij zich met een heelmiddel tot hem, doch de echtgenote licht Tristan onjuist in (motief van de witte en zwarte zeilen uit de Theseus-mythe), hij sterft van wanhoop en zijn geliefde volgt hem in de dood.
De stof is ongetwijfeld van Keltische herkomst. De Kymrische naam van Tristan herinnert aan Drostan en Talorcan, Piktische koningsnamen. De „vlucht naar het woud”, gevolgd door een verzoening en tragische afloop, is een geliefd genre in de Ierse literatuur (aithed) en ook overigens bevatten oude Ierse sagen verrassende parallellen. Het is waarschijnlijk, dat de localisering in Cornwall en Bretagne geschied is in het eerstgenoemde land, met zijn zeer gemengde bevolking, waaronder het Bretonse element een belangrijke plaats innam.
Lit.: J. Bédier, Le roman de Tristan par Thomas (2 dln, Paris 1903-1905); J Loth, Contributions à l’étude des romans de la Table Ronde (Paris 1912); G. Schoepperle, Tristan and Isolt (2 dln, Frankfort a. M. - London 1913) ; J. Kelemina, Gesch. d. Tristansage nach den Dichtungen des Mittelalters (Wien 1923) ; Critisch lit. overzicht door J. van Dam in Neophiloiogus, dl XV (1930): Tristanprobleme; Bodo Mergell, Ursprung und Entwicklung der Tristansage des Mittelalters (Mainz 1949), betwistbaar. Er is naar aanleiding van deze legendarische stof zoveel gepubliceerd dat er verschenen is: Bibliographie zur Tristan-Sage (door H. Küpper, Jena 1941). Bekende Ned. bew.: De roman van T. en Isolde, naar de bew. v. J. Bédier vert. d. M. Loke, 2de dr. (Amsterdam 1917, Wereldbibl., 340).
