(ook wel cisijanus), vers, meestal bestaand uit 365 lettergrepen over 24 hexameters verdeeld, dat dienen moest om de dagen te onthouden, waarop de onveranderlijke feest- en heiligendagen werden gevierd. De gewoonte toch om de dagen van de maand naar de ranggetallen te benoemen, hoe eenvoudig ook zij ons nu toeschijne, is eerst in de 15de eeuw algemeen geworden; zij heeft de methode om naar de heiligendagen te tellen vervangen, hoewel deze zelfs thans, bijv. in weer-rijmpjes, nog voortleeft.
De oudst bekende cisiojanus komt in handschriften der 14de eeuw reeds voor en begint meestal aldus:Deze twee regels gelden dan voor de maand Januari, waarop het tweede woord wijst. Cisio staat voor Circumcisio, besnijdenis (i Jan.), Epi voor Epiphania, Driekoningen (6 Jan.), Oc voor de octaaf van Driekoningen (13 Jan.), Feli voor Felix (14 Jan.), enz. Bij twee- of meerlettergrepige woorden geeft de eerste lettergreep de feestdag aan. In latere tijden heeft men velerlei varianten gemaakt, met meer of met minder heiligendagen; bekend is de cisiojanus van Melanchthon, die aldus begint: Cisio Janus Epiphaniis die dona Magorum.
Menigmaal treft men de cisiojanus aan met een opschrift, waaruit blijkt, dat het vers bestemd was om door kinderen van buiten te worden geleerd.
Behalve de Latijnse voorbeelden bestaan er ook in moderne talen; slechts van de Nederlandse zullen wij hier een tweetal vermelden. In het Leidse handschrift van Broeder Gheraert’s Natuurkunde van het Geheel-Al komt onder de daarin staande kalender de volgende cisiojanus voor:
Jaersdach van werilt
Dertienden dach ghi dan hebben silt
Kalenden anthonis fabis
Vincentis pauwels ian met valis
enz.
Hier is werilt: St Genoveva (hier dus 4, meestal 3 Jan.), Dertiende dag, Driekoningen, Kalenden bedoelt aan te duiden, dat van hier af de dagen naar de Romeinse telling voor de Kalendae van Febr. worden geteld, enz. De tekst is evenwel zeer gebrekkig. Een andere zeer jonge redactie vindt men in de Eeuwighen Handt-calendier van Adrianus Metius (Amsterdam 1627) en is zeer vermakelijk geredigeerd; hij begint aldus:
Ianus singt voor den Goninck claer dat nieuwe jaer met Pons
heel vrij'
Teun singt den bas, Nies spoelt een glas, Paulus schenct den
Komeny
enz.
Pons betekent Pontianus, Teun is St Antonius, enz.
De cisiojanus werd ook wel zelf tot dateringen gebruikt; zo wordt bijv. een versje verstaanbaar, hetwelk men in vroeg-16de-eeuwse kalenderboeken aantreft en met behulp waarvan men de dagen kon onthouden, waarop de zon in de tekens van de Riem kwam:
Tur aries solem, vat taurus ne geminique
Gi capit hunc cancer leo gar eus virginis astrum, enz.
Hier betekent Tur de laatste lettergreep van decoratur in een cisiojanus:
Marcius adri a per decoratur gregorio cir, enz.,
waaruit men ziet, dat de zon toen op 11 Mrt in de Ram kwam, e.d. Gutenberg heeft reeds in 1444 een cisiojanus gedrukt. DR W. E.
VAN WIJK
Lit.: G. F. Grotefend s.v. Cisiojanus in de Allgem.
Encycl. hrsg. v. J. S. Ersch u.
J. G. Gruber, XVII (1828); K. Pickel.
Das heilige Namenbuch von Konrad Danghrotzheim, mit einer Untersuchung über die Cisio-Jani (Strassburg 1878); A. Wyss, Ein deutscher Cisianus für das Jahr 1444 gedruckt von Gutenberg (Strassburg 1900); P. Leendertz jr, De Cisiojanus, in Het Boek XIX (1930).
