Alkaloïden (organische alkaliën of bases) noemt men eene klasse van ligchamen, die in de natuur voorkomen of door kunst bereid worden en veel overeenkomst hebben met de anorganische alkaliën (kali, natron en ammoniak). Zij reageren op dezelfde wijze en verbinden zich met zuren tot zouten. Doorgaans geeft men in meer beperkten zin den naam van alkaloïden aan organische bases, die in het plantenrijk voorkomen en eene eigenaardige werking hebben op ’s menschen ligchaam. De kennis dezer stoffen dagteekent van het jaar 1816, toen Sertürner opmerkte, dat de vroeger door hem en Seguin ontdekte morphine eene zelfstandigheid was die op een alkali geleek.
Door het onderzoek van velerlei planten ontdekte men weldra een groot aantal alkaloïden. Daarbij bevinden zich hevige vergiften (strychnine, brucine, nicotine) en ook andere, die in groote giften worden ingenomen, zoo als de koortsdrijvende chinine. De lijst der thans bekende alkaloïden, wier namen alle op ine eindigen, is te lang, om ze hier op te nemen.
Het meerendeel der alkaloïden is wit, vast, kristalvormig, moeijelijk in water, maar ligt in alkohol oplosbaar en ontbindt zich bij een hoogen warmtegraad. Sommige zijn vast en amorph, andere vloeibaar. Hare zouten zijn doorgaans oplosbaar in water. In het plantenrijk zijn zij met organische zuren verbonden. Vele alkaloïden hebben eene merkwaardige overeenkomst met ammoniak (NH3) en met ammonium-oxyde (NH4O).
Ook in het dierlijk ligehaam heeft men eenige verbindingen gevonden, die op alkaloïden gelijken, zooals kreatine en kreatinine, die in het sap van vleesch voorkomen, de pisstof enz.
