(Lat. Ulixes of Ulysses), zoon van Laërtes en Anticlea, vorst van Ithaca.
Zijn gemalin was Penelope, hun zoon Telemachus. Toen het Griekse leger voor de expeditie naar Troje werd samengesteld, en Odysseus gedwongen was mee te gaan, trachtte hij zich eraan te onttrekken door krankzinnigheid voor te wenden. Men trof hem aan toen hij zijn akker ploegde met behulp van een os en een ezel, terwijl hij zout in de voren zaaide. Palamedes die hem voor de tocht naar Troje moest werven, legde toen de jonge Telemachus voor de ploeg, en daar Odysseus vermeed over het kind heen te ploegen, verried hij zijn simuleren. In de Trojaanse oorlog toonde hij zich een dapper strijder, maar vooral muntte hij uit door scherpzinnigheid cn welsprekendheid. Bij voorkeur werd hij daarom gekozen als onderhandelaar of verspieder. Hij werd voor het begin van de Trojaanse oorlog naar Troje gezonden om Helena op te eisen. Hij wist Achilles op te sporen, toen deze zich op Skyros verborgen hield om zich aan de tocht naar Troje te onttrekken en het houten paard was een listige vinding van hem. In Homerus’ Ilias is hij een belangrijke figuur: hij voerde de mannen van Cephallenia aan in de strijd (IV, 329 e.v.) en ondernam samen met Diomedes een verkenningstocht naar het kamp der Trojanen (X). Vooral echter is hij de hoofdpersoon in Homerus’ epos de Odyssea, waarin de dichter de avonturen en omzwervingen beschrijft, die Odysseus beleefde toen hij na Trojes verwoesting door het Griekse leger, huiswaarts keerde, en de moeilijkheden die hem wachtten in Ithaca zelf.
Tien jaren lang zwierf hij rond eer hij zijn vaderland bereikte. Hij kwam op zijn tocht in het land der Lotophagen, en daarna bij de Cyclopen, waar hij met een list de reus Polyphemus buiten gevecht stelde. Sindsdien vervolgde hem de toorn van Poseidon. Bij een bezoek aan Aeolus, de god der winden, kreeg hij een zak mede, waarin de winden waren opgesloten zodat hij zich een gunstige vaart kon verzekeren. Zijn makkers echter openden in hun nieuwsgierigheid de zak en de storm die daardoor ontstond dreef hem weer uit de koers, terug naar het eiland van Aeolus. Na een avontuur bij de Laestrygonen kwam hij bij de tovenares Circe, die hem de weg wees naar de onderwereld, waar de schim van Tiresias hem inlichtte over zijn verdere lotgevallen. Na de verlokking der Sirenen en de gevaren van Scylla en Charybdis doorstaan te hebben, bereikte hij het eiland Thrinacia, waar zijn makkers zich vergrepen aan de runderen van de zonnegod Helius. Zeus strafte hem hiervoor door met zijn bliksem alle schepen te verbrijzelen. Slechts Odysseus zelf overleefde de ramp en spoelde aan op Ogygia waar de schone Calypso hem zeven jaren bij zich hield, verlangend hem tot echtgenoot te krijgen. Odysseus werd echter verteerd door heimwee en verlangen naar vrouw en kind, zodat op uitdrukkelijk bevel der goden Calypso de held tenslotte liet vertrekken.
Een storm, door Poseidon veroorzaakt deed hem andermaal schipbreuk lijden. Naakt en behoeftig bereikte hij zwemmend de kust van Scheria, waar hem de koningsdochter Nausicaa aantrof. Aan het hof van haar vader, de koning Alcinous werd hij gastvrij ontvangen en verzorgd, en tenslotte brachten de Phaeaken hem veilig en behouden op Ithaca. Daar vernam de held hoe Penelope sinds jaren werd lastig gevallen door jonge edelen van het land, die naar haar hand dongen en haar have en goed verbrasten. De godin Athene, immer zijn trouwe schutse, gaf hem de gedaante van een oude bedelaar. Slechts de trouwe zwijnenhoeder Eumaeus en Telemachus waren van deze metamorphose op de hoogte. Als bedelaar vermomd trachtte hij toegang te krijgen tot zijn paleis, waar intussen Penelope, in de uiterste wanhoop en onder pressie van haar brutale vrijers, haar hand beloofd had aan degene die de boog van haar doodgewaande echtgenoot kon spannen. Toen op het kritieke moment geen der vrijers in staat bleek dit te doen, verzocht Odysseus nog steeds als bedelaar een poging te mogen wagen. Tot ontzetting van allen spande hij de boog gemakkelijk en richtte het ene schot na het andere op de vrijers, daarbij geholpen door Telemachus en enige getrouwen. Zo beschrijft Homerus Odysseus als een vindingrijke held, die veel heeft meegemaakt, maar door het dapper doorstaan van allerlei gevaren zijn levensideaal heeft gered.ICONOGRAFIE Odysseus is vele malen afgebeeld op Griekse vazen, in scènes uit de Odyssea, bijv. bij het doorboren van het oog van Polyphemus, hangend onder de ram die hem veilig buiten het hol van de Cycloop brengt, aan de mast van zijn schip gebonden om het gezang der Sirenen te kunnen weerstaan, bij het doden van de vrijers etc. etc. Op de latere roodfigurige vazen en ook op reliëfs en wandschilderingen is Odysseus voorgesteld in korte chiton en met een spits toelopende muts, de kleding van reizigers en schippers. Van de wandschilderingen zijn het meest beroemd de fresco’s met Odysseelandschappen, (ca. 40 v.C.), momenteel in het Vaticaans Mus. te Rome.
Zie Laërtes, Anticlea, Ithaca, Penelope, Telemachus, Palamedes, Helena, Achilles, Paard van Troje Diomedes, Lotophagen, Cyclopen, Polyphemus, Poseidon, Aeolus, Laestrygonen, Circe, Tiresias, Sirenen, Scylla, Charybdis, Thrinacia, Helius, Ogygia, Calypso, Scheria, Nausicaa, Alcinous, Phaeaken, Eumaeus,
