Voorloper van het Koninkrijk der Nederlanden, ook wel kortweg de Republiek genoemd. De Republiek (eind 16e eeuw-1795) ontstond tijdens de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog) en was een statenbond van zeven soevereine Noord-Nederlandse provincies (Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Groningen en Friesland).
Grondslag vormde de Unie van Utrecht (1579). Tijdens de periode van de Republiek ontstond de nauwe band tussen de Nederlanden en de familie Oranje-Nassau.De Republiek kende een sterk gedecentraliseerde staatsvorm; de soevereiniteit in de Republiek berustte bij de Provinciale Staten. Zij stuurden afgevaardigden naar de Staten-Generaal, waar met name de Staten van Holland een flinke vinger in de pap hadden. Door de machtspositie van de gewesten was de besluitvorming in de Staten-Generaal sterk gericht op het bereiken van consensus. Diverse leden van het Huis Oranje-Nassau bekleedden tijdens de Republiek het ambt van stadhouder. Een stadhouder was oorspronkelijk een plaatsvervanger van de landsheer in de gewesten. Later werd het een van de belangrijkste politieke functies in de Republiek.
Ook hadden de Oranjes invloedrijke militaire posities. Een precies beginpunt voor de Republiek is moeilijk te geven. Vaststaat dat de Republiek tijdens de eerste helft van de Opstand is ontstaan. Prins Willem I van Oranje kreeg reeds de bijnaam ‘Vader des Vaderlands’. Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) met Spanje betekende de feitelijke erkenning van de Republiek als onafhankelijke staat. Tijdens het bewind van Maurits nam de macht van de stadhouder aanzienlijk toe.
Zijn halfbroer en opvolger Frederik Hendrik en met name diens vrouw Amalia van Solms zorgden voor een bloeiende hofcultuur in Den Haag. Het midden van de zeventiende eeuw vormde de bloeitijd van de Republiek, vaak aangeduid met de term Gouden Eeuw. Frederik Hendrik werd na zijn overlijden in 1647 opgevolgd door zijn zoon Willem II. In 1648 kwam er met de Vrede van Münster (Westfalen) formeel een einde aan de onafhankelijkheidsstrijd. Willem II ondernam pogingen om zijn macht flink te verstevigen. Voordat die kans van slagen hadden, overleed hij plotseling.
Er werd in de meeste gewesten geen nieuwe stadhouder aangesteld; zijn enige zoon Willem III werd na het overlijden van Willem II geboren. Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk was een feit. In 1667 werd het stadhouderschap in de meeste gewesten formeel afgeschaft. Tijdens het rampjaar 1672 werd de Republiek aangevallen door Engeland, Frankrijk, Münster en Keulen. In deze penibele situatie werd Willem III aangesteld als kapitein-generaal en vervolgens als stadhouder van Holland en Zeeland. Andere gewesten volgden later.
Zijn monarchale aspiraties kon hij in 1689 waarmaken toen hij, na het verjagen van zijn rooms-katholieke schoonvader Jacobus II, met echtgenote Mary II het koningschap van Engeland, Schotland en Ierland op zich nam. Willem III stierf kinderloos in 1702. Met zijn overlijden stierf de Hollandse tak Oranje-Nassau uit en trad in de meeste gewesten het Tweede Stadhouderloze Tijdperk in. Langzaam maar zeker begon de Republiek in verval te geraken. In het voorjaar van 1747 drongen Franse troepen Staats-Brabant en Staats-Vlaanderen binnen. Als reactie daarop klonk op veel plaatsen de roep om Oranje.
Willem IV, uit de Friese tak Nassau-Dietz, werd daarop aangesteld als kapitein-generaal van het leger en algemeen erfstadhouder. Dat laatste betekende dat hij stadhouder was van alle provincies en dat het stadhouderschap overal erfelijk werd. Dit versterkte de monarchale uitstraling van het ambt. Al in 1751 overleed hij. De laatste stadhouder was zijn zoon Willem V. Zijn bewind riep steeds heviger weerstand op.
In de jaren ’80 kwamen patriotten onder andere geïnspireerd door ideeën over volkssoevereiniteit in opstand. Toen zij in diverse steden daadwerkelijk aan de macht kwamen, moesten Pruisische troepen de stadhouder in 1787 te hulp schieten. In 1795 zorgde de inval van Franse legers voor het definitieve einde van de Republiek der Verenigde Nederlanden en voor de totstandkoming van de Bataafse Republiek (1795-1806). Willem V vertrok met zijn familie naar Engeland. Zijn zoon Willem Frederik werd na het vertrek van de Fransen uitgeroepen tot Soeverein Vorst.
Zie ook Bataafse Republiek >Oranje-Nassau, geschiedenis van het Huis > patriotten >prinsgezinden stadhouder Willem V, stadhouder.
