Gepubliceerd op 29-06-2020

patriotten

betekenis & definitie

Benaming voor groeperingen die in de jaren na 1780, geïnspireerd door Verlichtingsideeën, in de Republiek der Verenigde Nederlanden ingrijpende hervormingen van het staatsbestel nastreefden. Diverse patriottische groeperingen wensten meer democratie en een grotere vrijheid voor de burgerij, sommige een republiek zonder prominente rol voor de Oranjes.

In de jaren ’50, ’60 en ’70 van de 18e eeuw werd het steeds duidelijker dat de Republiek der Verenigde Nederlanden op haar retour was; de militaire overmacht van de Republiek op zee was ten einde, de handel van de Oostindische en Westindische Compagnieën was steeds minder lucratief en de steden raakten in verval. Het stadhouderlijk hof werd gedomineerd door de impopulaire Hertog van Brunswijk. Stadhouder Willem V zelf was geen doortastende persoonlijkheid. Toch bleef de groeiende onvrede bij de bevolking nog onder de oppervlakte. In 1780 brak de Vierde Engels-Nederlandse Zeeoorlog uit. De stadhouder, die bekend stond als een goede vriend van de Engelsen, kwam hierdoor in een lastig parket en werd fel bekritiseerd.

De oorlog verliep rampzalig voor de Nederlandse vloot. Door het dramatische verloop van de oorlog en de nederlaag in 1784 verspeelden de heersende regenten en de stadhouder veel krediet.

Op 26 september 1781 werd in verschillende steden een anoniem pamflet verspreid onder de titel Aan het volk van Nederland’. Het zou de aanzet geven voor het ontstaan van de patriottenbeweging. De auteur, Joan Derk baron van der Capellen tot den Poll, stelde dat het Huis Oranje-Nassau met hulp van het leger de vrijheid van het volk in de afgelopen eeuwen systematisch had beknot. De milities die in Noord-Amerika in het leven waren geroepen om in het geweer te komen tegen de Britten, dienden als voorbeeld voor op te richten volksmilities die de verloren vrijheden moesten gaan herwinnen. De oude schutterijen zouden hiertoe omgevormd dienen te worden tot vrijkorpsen. Het ideologisch hoofdwerk van de patriottenbeweging was het tweedelige boek de Grondwettige herstelling (1784-1786).

Het vloeide voort uit een bijeenkomst in Amsterdam in oktober 1783 van enkele tientallen vooraanstaande patriotten uit verschillende gewesten met als doel de opstand te organiseren. Het bevatte een oproep aan het volk om in actie te komen tegen het staatkundig verval, hervormingen af te dwingen en terug te keren naar de ‘oorspronkelijke’ beginselen van de Opstand tegen Spanje, zonder de corrumperende macht van de stadhouders en de regenten. Het vertrek van de Hertog van Brunswijk in 1784 droeg ertoe bij dat de stadhouder nog stuurlozer werd. Er konden van hem geen ingrijpende hervormingen worden verwacht. De demonstraties van patriotten werden steeds massaler. Ook aanhangers van Oranje lieten zich niet onbetuigd en organiseerden tegendemonstraties.

Deze prinsgezinden kwamen op een aantal plaatsen in botsing met exercerende milities. De stad Utrecht werd een van de belangrijkste bolwerken van patriottistisch radicalisme; het zittende stadsbestuur stapte op. Hierna verspreidde de patriottenbeweging zich als een vlek over Holland. Steeds meer stadsbesturen in Holland werden vervangen. Na een orangistisch oproer in Den Haag in september 1785 werd stadhouder Willem V het bevel over het legergarnizoen in de hofstad ontnomen. Hij en zijn gezin verlieten Den Haag en vestigden zich na omzwervingen in het Oranjegezinde Nijmegen.

Een jaar later stuurde Willem een leger naar Elburg en Hattem in een poging die steden te heroveren op de patriotten. De sfeer werd daardoor nog explosiever. Het staande houden van prinses Wilhelmina, de vrouw van de stadhouder, op weg terug naar Den Haag door een patriottisch vrijkorps bij Goejanverwellesluis op 28 juni 1787 was voor haar broer, de Pruisische koning Friedrich Wilhelm II, aanleiding om een leger van 20.000 man naar de Republiek te sturen. Door deze buitenlandse interventie werd de patriottenbeweging in relatief korte tijd opgerold. Dit leidde ertoe dat de oude machthebbers de touwtjes weer in handen kregen en de situatie van voor de opstand min of meer hersteld werd. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk en waren daar in 1789 getuige van de Franse Revolutie.

De Franse inval van januari 1795 onder leiding van generaal Pichegru betekende het einde van de Republiek en het stadhouderschap. Met de Franse legers keerden ook veel patriotten terug. De Bataafse Republiek werd uitgeroepen, een op patriotse leest geschoeide vazalstaat van Frankrijk. Overal werden orangisten uit hun functies ontheven en vervangen door patriotten. Na het overlijden van Willem V en het uitroepen van het Koninkrijk Holland onder Lodewijk Napoleon (beide in 1806) werd de tegenstelling tussen patriotten en orangisten steeds minder actueel.

Zie ook Bataafse Republiek > prinsgezinden > Republiek der Verenigde Nederlanden.