Het huidige Koninkrijk der Nederlanden dateert van 1815, toen de eerste Grondwet voor het Koninkrijk tot stand kwam. Men baseerde zich daarbij op de in maart 1814 aanvaarde Grondwet voor de Vereenigde Nederlanden, bedoeld voor het ‘soeverein vorstendom’ dat Nederland van 1813 tot 1815 was.
Daarvoor was Nederland kort een koninkrijk geweest onder koning Lodewijk van Holland. Op het eerste gezicht is het niet vanzelfsprekend dat Nederland met zijn lange republikeinse traditie in 1813 koos voor de monarchie. Door de staatkundige ontwikkelingen in de Franse tijd die hadden geleid tot eenhoofdig gezag en een eenheidsstaat, en het feit dat vrijwel niemand terugverlangde naar de partijtwisten en het gewestelijk particularis van de oude Republiek, is die keuze bij nadere beschouwing minder verwonderlijk. De monarchie werd in het Europa van na Napoleon als de enige deugdelijke staatsvorm beschouwd. Na een tijd van grote veranderingen en strijd brak een tijdperk van restauratie aan. Het zogenoemde legitimiteitsbeginsel werd bepalend: de wettige vorstenhuizen keerden terug of werden bevestigd.
Ook het Huis Oranje-Nassau voldeed als voormalige erfstadhouderlijke familie aan die criteria. Het werd door de Europese vorsten die Napoleon hadden verslagen in ieder geval beschouwd als een oud, ‘angestammt’ en legitiem vorstenhuis.De uitdrukking Koninkrijk der Nederlanden heeft twee betekenissen. In de eerste betekenis duidt zij op het zogeheten Rijk in Europa, kortweg Nederland geheten. De juridische grondslag van dit koninkrijk is de Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden. In de tweede betekenis doelt de term Koninkrijk der Nederlanden op het staatsverband van drie zogeheten landen: Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba. Het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden, daterend van 1954, is de constitutie (grondwet) van het bondsstaatachtige verband van deze drie landen. Ook van dit verband is de Koning het hoofd.
De Koning is aldus het hoofd van twee overheidsverbanden: van Nederland (het Koninkrijk in enge zin) en van het genoemde verband van de drie landen (het Koninkrijk in ruime zin). De Koning wordt in de Nederlandse Antillen en op Aruba vertegenwoordigd door een gouverneur. Het Statuut onderscheidt aangelegenheden van het Koninkrijk (in ruime zin) en zogeheten ‘eigen aangelegenheden’ van de drie landen. De aangelegenheden van het Koninkrijk worden volgens het Statuut door Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba in samenwerking behartigd volgens een aantal bepalingen van het Statuut. De ‘eigen aangelegenheden’ behartigen de afzonderlijke landen zelfstandig. De drie landen bezitten ieder ook een eigen grondwet.
Binnen het Koninkrijk der Nederlanden bestaan daarmee vier grondwetten: het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden, de Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden, de Staatsregeling van de Nederlandse Antillen en de Staatsregeling van Aruba. Aruba bezit binnen het Statuut een zogeheten status aparte, die het mogelijk maakt dat Aruba eenzijdig de statutaire band verbreekt en daarmee uit het Koninkrijk treedt. Vroegere delen van het Koninkrijk waren het huidige België, Indonesië en Suriname.
