In de Zaanstreek is overwegend in de 20e eeuw, een aantal kleine musea van verschillende aard ontstaan. De meeste ervan zijn afzonderlijk in deze encyclopedie vermeld.
In 1989 is, teneinde het verbrokkelde museumpatroon te coördineren en in de toekomst een meer stedelijke allure te verlenen, de Stichting Steun Zaanse Musea opgericht, waarin met een enkele uitzondering alle instellingen samenwerken. Deze door particulier initiatief ontstane bundeling wordt gesteund door de provincie Noord-Holland en de gemeente Zaanstad; door de provincie is de aanstelling van een coördinator ('streekconservator') mogelijk gemaakt die de opdracht heeft vorm te geven aan een voor de regio (met 150.000 inwoners) passend museumbeleid. Zowel de vaak krappe huisvesting als de bekendheid en bereikbaarheid van (de meeste) Zaanse musea en zowel de uitbreiding en instandhouding der verzamelingen als de veiligheid ervan, alsmede inventarisatie, restauratie en klimatisering zijn aandachtsvelden die om vakkennis vragen. De hoop eigenlijk: de verwachting bestaat dat de samenwerking tussen de musea zal leiden tot de verwerkelijking van een centraal Zaans museum, waarin zoveel mogelijk aspecten van historie en cultuur kunnen worden getoond. Dit met behoud van de (meeste) bestaande kleine vestigingen.
In de Zaanstreek ontstonden de volgende musea of voor publiek toegankelijke verzamelingen (voor de openingsuren wordt in verband met de wijzigingen verwezen naar de gids ‘Wie waar wat in Zaanstad’):
- →Aircraft Recovery Group 1940-1945 te Assendelft, Assendelver Zeedijk;
- (Verzameling der) →Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Zaanstreek e.o.. in het voormalig gemeentehuis te Assendelft, Dorpsstraat 382;
- →Bakkerijmuseum In de Gecroonde Duijvekater, Zeilenmakerspad 4, Zaanse Schans;
- →Czaar Peterhuisje, Krimp 23, Zaandam;
- →Molenmuseum, Museumlaan 18, Koog;
- Natuurhistorisch Museum 'E Heimans’, Thijssestraat 1, Zaandam (supplement); Oudheidkamers te Assendelft en Oostzaan;
- →Politiemuseum, Westzijde 109, Zaandam; -‘Stijlkamers, Kalverringdijk 17, Zaanse Schans;
- →Zaanlandse Oudheidkamer (Zaans Museum), Lagedijk 80, Zaandijk;
- Zaans Uurwerkenmuseum, Kalverringdijk 3, Zaanse Schans.
In de Stichting Steun Zaanse Musea nemen voorts deel: het ‘gemeente-archief van Zaanstad, de Stichting →Zaanse Schans en de Vereniging tot Behoud van →Monumenten van bedrijf en techniek. In het ‘Rechthuis (voormalig gemeentehuis. Kerkbuurt) te Westzaan zal door de Stichting Kok-Voogt een duurzame expositie van bodemvondsten voornamelijk van middeleeuwse herkomst worden ingericht. Eveneens te Westzaan geeft de →Willem Jansenstichting een duurzame expositie van werk van de kunstenaars Willem en Chris →Jansen.
