Kleine musea betreffende de plaatselijke of regionale geschiedenis. De Zaanstreek kent drie Oudheidkamers, te weten in Zaandijk, Assendelft en Oostzaan.
Zie ook: Musea.Zaandijk Veruit de belangrijkste (en oudste) Oudheidkamer is het Zaans Museum, beheerd door de ‘Vereeniging tot Instandhouding en Uitbreiding der Oudheidkundige Verzameling Jacob Honig Jansz. Jr. ’ gevestigd aan de Lagedijk (nr. 80) te Zaandijk. De huisvesting bestaat uit een in 1709 gebouwd koopmanshuis, waaraan in 1830 een Zaanhuis is gebouwd. De panden zijn na het overlijden van de laatste bewoner, mej. N. de Jager, in 1940 geschonken aan de gemeente Zaandijk; bij legaat was bepaald dat de bestaande verzameling oudheidkundige geschriften, voorwerpen enzovoort (die zich tot dan toe bevond in het gemeentehuis van Zaandijk) in de geschonken panden zou worden ondergebracht.
De ‘Vereeniging tot Instandhouding (...) van de Oudheidkundige Verzameling (...)’ was opgericht op 5 mei 1891. Toen aanvaardde de Zaandijkse gemeenteraad de schenking van de belangrijke collecties die waren bijeengebracht door oud-burgemeester J. Honig Jsz. Jr. Vermelding verdient dat de collecties eerst waren aangeboden aan de gemeente Zaandam, die de schenking weigerde. De grote hoeveelheid boeken, prenten, kaarten, schilderijen en voorwerpen vond onderdak in het oude raadhuis en was daar enigszins toegankelijk.
In de loop der volgende jaren verschenen min of meer beschrijvende catalogi van de Boekerij (1900, met 1375 titelvermeldingen), ‘Schilderijen, voorwerpen betrekking hebbende op huiselijk, maatschappelijk leven, handel en nijverheid, klederdrachten, penningen enz.’ (1914, met 440 vermeldingen) en ‘Zaanlandia Illustrata' (1917) kaarten, tekeningen, historieprenten, portretten enz., te zamen 937 vermeldingen). Deze verzamelingen zijn sindsdien, vooral ook na de ingebruikname van het pand Lagedijk 80, aanzienlijk uitgebreid. Het museum bezit onder andere een unieke collectie Zaanse klederdracht. De Stijlkamers aan de Zaanse Schans zijn ingericht met bruiklenen, ontvangen van het Zaans museum. De boekerij en de verzameling prenten, kaarten en foto’s zijn ondergebracht in het "'Gemeentearchief van Zaanstad; met name de prenten en foto’s (de zogenoemde ‘Atlas’) worden daar dikwijls geraadpleegd. Desondanks kampt deze Oudheidkamer met een chronisch ruimtegebrek, waardoor veel van de collectie in depot dient te blijven.
Conciërgerondleidster in het Zaans Museum was jarenlang mevrouw Schoone-Slop; eindjaren ’80 opgevolgd door het echtpaar H. de Wit. Voor de openingstijden wordt verwezen naar de gids ‘Wie waar wat in Zaanstad’.
Assendelft In 1983 is de Stichting Oudheidkamer Assendelft opgericht, met als doel het verzamelen van alles dat voor de dorpsgeschiedenis van belang is. De groeiende verzameling is ondergebracht in het verzorgingstehuis ‘Festina Lente’ en bestaat uit onder meer een collectie van meer dan 1500 foto’s en vele voorwerpen en gereedschappen uit het boerenbedrijf. De Oudheidkamer is dagelijks gratis te bezichtigen.
Oostzaan De Stichting Oudheidkamer Oostzaan is opgericht in 1981. Doel is het ‘bevorderen van de belangstelling in de historie, het volksleven, de handel, de nijverheid, zomede de zeden en gewoonten van de gemeente Oostzaan en haar bevolking’. Er zijn enkele werkgroepen ingesteld, er verschijnt een mededelingenblad (De Jol) en er is een begin gemaakt met het bijeenbrengen en catalogiseren van een verzameling. De Stichting ontbeert echter een eigen ruimte, kan daardoor weinig actief zijn en verzandde dientengevolge wel enigszins. Een kleine keuze uit de bijeengebrachte collectie is te zien in een vitrine in het gemeentehuis van Oostzaan.
