De grenzen tussen de Zaanse gemeenten zijn in de loop ter tijden meermalen gewijzigd. Desondanks kan gesproken worden van een aantal ‘historische grenzen'.
Van oudsher vormde bijvoorbeeld de Mallegatsloot de grens tussen Zaandam en Koog, de Gouw die tussen Westzaan en Westzaandam en (ten dele) Koog, de Watering die tussen Westzaan en (ten dele) Koog. Zaandijk en Wormerveer, de Bagijnsloot die tussen Koog en Zaandijk, de Watermolensloot die tussen Zaandijk en Wormerveer, de Nauemase Vaart die tussen Krommenie en Westzaan en Wormerveer, eveneens de Nauemase Vaart die tussen Assendelft en Westzaan, de Watering die tussen Oostzaan en Oostzaandam et cetera. In totaal zouden een kleine vijftig namen genoemd kunnen worden. De loop van grenzen en grenswijzigingen zijn zoveel mogelijk bij de dorpsbeschrijvingen in deze encyclopedie opgenomen. zie bij de namen der afzonderlijke gemeenten. Zie ook: ‘Bestuur en rechtspraak 3.1.2.Een belangrijk jaar was 1817. toen (gelijk met de opheffing van het bestuur van de bannen) nieuwe gemeentegrenzen werden vastgesteld: Jisp en Wijde Wormer (vijfjaar eerder samengevoegd) werden van elkaar gescheiden. Krommenie en Krommeniedijk werden samengevoegd en Zaandam kreeg Haaldersbroek en 't Kalf erbij (van Oostzaan). De grens tussen Westzaan en Assendelft (Nauemasche Vaart) werd m 1831 vastgesteld.
Na 1817 hadden nog enige spraakmakende grenswijzigingen plaats. Bij de drooglegging van de IJ-polders en het graven van het Noordzeekanaal (1865-1875) kwamen de voormalige, tot de Zaanstreek behorende, eilanden De ‘Hom, De ‘Waart en ‘Ruigoord aan de overzijde van het kanaal te liggen.
Met name Zaandam beijverde zich om dit gebied Zaans te houden, maar de Hoge Raad besloot dat het Noordzeekanaal de grens tussen Zaandam en Amsterdam zou vormen.
In 1965 lukte het Krommenie, na decennialange strijd, ‘Den Haag' te overtuigen van het nut het gebied noordelijk van de spoorweg en de Provincialeweg aan Assendelft te onttrekken en aan Krommenie toe te voegen. Ook de samenvoeging van zeven gemeenten tot Zaanstad in 1974 (en in de toekomst mogelijk de samenvoeging van Wormer, Jisp en Wijde Wormer tot Wormerland) kan hier genoemd worden. Hier werden echter geen grenzen gewijzigd, maar geschrapt.
De loop van de huidige grenzen van de Zaanse gemeenten is:
Zaanstad Noordzeekanaal, Zijkanaal H, Watering, dwars door Jagersplas, buiten Plan Kalf om, ringvaart Wijde Wormer, Enge Wormer, door Zaan. Tapsloot, dwars door het land ten zuiden van De Woudaap, om Krommeniedijk, Ham. om Noorder- en Zuiderpolder, Noordzeekanaal.
Oostzaan Watering, dwars door Jagersplas. Plan Kalf, ringvaart Wijde Wormer, Twiske. dwars door recreatiegebied Twiske. dwars door polder Oostzaan (ten noorden van Oostzanerwerf). Watering.
Rechtsboven: het voormalige gemeentehuis van Assen delft: rechtsonder: dat van Krommenie: links: raadhuis aan de Raadhuisstraat te Koog.
Wormer: door Zaan, Markerpolder, dwars door Stammeer Polder, Knollendammervaart, door Polder Wormer Jisp en Neck (onder andere Koksloot, Rijpervaart, Melkpad en Zwet) tot bebouwing Jisp, Zuiderganssloot, ringvaart Wijde Wormer, om Enge Wormer naar Zaan.
Jisp: bebouwing Wormer. Zuiderganssloot. noordgrens met Neck dwars door Polder Wormer Jisp en Neck. Noordhollands Kanaal, door Polder Kamerhop en Stammeer Polder. Knollendammer Vaart, door Polder Wormer Jisp en Neck (onder andere Koksloot, Rijpervaart, Melkpad en Zwet). Gemeentehuis. Het gebouw in de gemeente waar het bestuur is gevestigd. In het gemeentehuis vergadert de gemeenteraad (daarom ook wel: raadhuis), voorts houden burgemeester en wethouders er kantoor en zijn er gemeentelijke diensten gehuisvest.
In dit artikel worden kort de (al dan niet voormalige) gemeentehuizen in de Zaanstreek beschreven. Het gemeentehuis van Zaanstad is apart opgenomen, zie: *Bannehof. Het voormalige gemeentehuis van Westzaan wordt behandeld bij *Rechthuis. Assendelft Het gemeentehuis aan de Dorpsstraat (nr. 382) werd gebouwd in 1898. ter vervanging van een gebouwtje uit 1614. Het oude gebouwtje was versierd met drie topgevels, en werd tenslotte ontsierd door aanslag op de wit gepleisterde muren. In de muren van het nieuwe gebouw zijn op drie plaatsen wapenstenen ingemetseld, die afkomstig zijn uit de in 1852 gesloopte Nederlands hervormde kerk.
Op deze stenen zijn in laag reliëf geslachtsnamen uitgehouwen. Het pand is thans nog in gebruik als werkruimte voor de afdeling Zaanstreek en omstreken van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland en als politie-hulppost.
Jisp Het raadhuis aan de Dorpsstraat (nr. 44) (tevens waag, weeskamer en rechthuis) werd gebouwd in 1611, verfraaid in 1650; een gevelsteen 1650 boven de voormalige waagingang aan de voorzijde herinnert aan deze opknapbeurt. Het raadhuis, samen met kerk en kerkhof omgracht. werd gebouwd naar een ontwerp van de befaamde J.A. Leeghwater. Aan weerszijden van de geveltop bevinden zich beelden van Justitia en Charitas, terwijl op de geveltop het gemeentewapen in cartouche is geplaatst. Inwendig zijn een gevelsteen uit het voormalige weeshuis, een 17eeeuwse schouw (met een voorstelling van een walvisvaarder en 's lands welvaren) aanwezig. Zie ook afbeelding blz. 90 en *Bouwen in de Zaanstreek 4.
Koog Het raadhuis aan de Raadhuisstraat (nr. 86) werd gebouwd in 1908 met het geld dat de bakker H. Sweepe de gemeente via een legaat naliet. Vóór die tijd was een (te) klein gebouw bij het Koger Bosje als gemeentehuis in gebruik (afbeelding blz. 92). Op het front van het gebouw is het wapen van de gemeente ingemetseld. Het pand staat aan de Zaan. maar de omgeving wordt ontsierd door het Coentunnelviaduct dat vlak langs het raadhuis loopt. Na de samenvoeging tot Zaanstad (1974) kwam het raadhuis van Koog als hulpsecretarie in gebruik.
Voorts is er een hulppost van de politie in gevestigd. Krommenie Het raadhuis van Krommenie aan de Zuiderhoofdstraat (nr. 151) werd in 1706 geopend, in 1911 naar het zuiden vergroot en in 1934 ingrijpend verbouwd. Het oudste deel van de voorgevel heeft een hogere middenpartij, die eindigt in een ingezwenkte halsgevel. Onder de top komt een banderol le voor met het wapen van Krommenie en het jaartal 1706. Oostzaan Het huidige gebouw aan de Kerkbuurt (nr.
14) kwam tot stand in 1860. ter vervanging van een rechthuis dat dateerde uit 1617 (zie afbeelding blz 88). Tegelijk met het raadhuis werden een herberg, een stalling, een gevangenenbewaarplaats en een kasteleinswonmg neergezet. Tot 1922 werd de raadzaal tijdens de kermis als dansruimte ingericht. Na genoemd jaar werd de stalling omgebouwd tot kazerne voor de gemeentelijke brandspuit, en de herberg tot secretarie. In 1953 werd het gebouw gerestaureerd en in 1973 en 1986 werd het uitgebreid. Zie de afbeelding op de volgende blz.
Wormer De gemeente Wormer betrok in 198 i een gemeentekantoor aan de Nieuweweg (nr. 108). Dit, ingrijpend verbouwde, pand was eerder bedrijfskantoor van Van Nelle-Lassie. Het toen verlaten raadhuis aan de Dorpsstraat (nr. 350) is een 17e-eeuws (opmerkelijk genoeg: bakstenen) koopmanshuis. Het werd in 1808 ingericht voor de gemeente, nadat het oude raadhuis tegenover de hervormde kerk was afgebroken (afbeelding blz. 83). Het natuurstenen ‘verbonden hoofd' (het gemeentewapen van Wormer) werd in 1874 boven de toegangsdeur aangebracht, maar was al gemaakt in 1763. naar model van een houten exemplaar dat toen op een paal in de Kerkstraat stond. De raadzaal werd in 1951 gerestauGemeentehuis te Wormer aan de Dorpsstraat.
Raadhuis Wormerveer aan de Zaanweg, door brand verwoest in 1975.
Gemeentehuis te Oostzaan in de Kerkbuurt.
Voormalig gemeentehuis van Zaandijk, aan de Lagedijk, thans als trouwkamer zeer gewild.
reerd en heeft een zeer hoge smuiger en twee tegeltableau's (afbeelding van de walvisvaart en van een boerderij). Het pand wordt nog gebruikt als trouwzaal, voor commissie-vergadenngen en als representatieve ruimte. Wormerveer Het vroegere raadhuis van Wormerveer werd in maart 1975, nadat het ruim een jaar ongebruikt had gestaan, door brand verwoest. Het pand aan de Zaanweg was in 1828 in gebruik gekomen, ter vervanging van een in 1735 aan het Noordeinde gebouwd klein pand. Na de brand werd het pand herbouwd en ter beschikking gesteld aan de Stichting Dienstencentra Zaanstad, die in 1980 het ‘Rinus Hille-centrum’ (Stationsstraat 7) opende. In het pand is de hulpsecretane Wormerveer gevestigd; verenigingen en instellingen kunnen vergaderruimten in het gebouw huren.
Zaandam Het gemeentehuis van Zaandam (Wilhelminaplein 1), naar een ontwerp van de stadsarchitect van Purmerend W.A. Scholten, kwam in 1848 gereed en werd gebouwd ter vervanging van het voormalige raadhuis van Oostzaandam, dat na de samenvoeging in 1812 als raadhuis van de stad Zaandam in gebruik kwam. Voor de samenvoeging had ook Westzaandam een eigen raadhuis (afbeeldingen blz. 85). Het nieuwe gemeentehuis aan de Burcht heeft in het middengedeelte een achthoekig torentje en een hoge stoep, die aan weerszijden door gietijzeren lantaarns wordt geflankeerd. Het gebouw is witgepleisterd en vereist regelmatig een verfbeurt. De onderhoudskosten zijn daardoor zeer hoog (zie ook afbeelding blz. 89).
Thans is er het wijkkantoor Zuid van de Sociale Dienst gevestigd (tot eind 1990). Het toekomstige gebruik van het pand is nog niet zeker, er bestaan plannen er een ‘vestzaktheater’ en woningen in te vestigen.
Zaandijk Het gemeentehuis van Zaandijk aan de Lagedijk (nr. 104) werd in 1752 als koopmanshuis gebouwd, de raad vergaderde toen nog in het weeshuis. In 1852 kwam het (in 1804 van binnen verbouwde) pand in gebruik als raadhuis. Aan de buitenzijde valt de toegang van het pand op, met een Ionische pilasteromlijsting en in de snijramen attributen van handel en zeevaart. Met name het interieur van het voormalige gemeentehuis is bijzonder, met ■"beschilderde behangsels, een rijk gebeeldhouwde schoorsteen, een smuiger en een tegeltableau met een walvisvaart-tafereel. Gemeenschappelijk Administratie Kantoor (GAK). Zie: supplement.
