Het bestuurlijke gezag zoals wij dit nu kennen, alsook onze onafhankelijke rechtspraak op grond van democratisch tot stand gekomen wetten, hebben een lange voorgeschiedenis. De huidige gemeentelijke indeling is ten plattelande, dus ook in de Zaanstreek, voorafgegaan door bestuursvormen van meer regionale aard, ingesteld door en afhankelijk van degenen die het land bezaten.
Anders dan in de steden, die al vroeg een min of meer zelfstandige zeggenschap kenden, zijn de bestuurlijk verhoudingen in landelijke gebieden in een langdurig proces naar de huidige situatie gegroeid. Bestuur en rechtspraak waren lang niet gescheiden.Voor een beter begrip van de historie van de Zaanstreek is het noodzakelijk dat de bestuurlijke ontwikkeling in een chronologisch overzichtsartikel wordt behandeld. Ook het onderwerp ➝Economische geschiedenis zal later zo worden weergegeven. Beide hoofdonderwerpen worden voorafgegaan door een inhoudsopgave; voor het hiernavolgende artikel ‘Bestuur en rechtspraak’ vindt u de verwijzing naar de verschillende onderwerpen hieronder.
Het artikel ‘Bestuur en rechtspraak’ is geschreven door mr. J. Groesbeek, voormalig rijksarchivaris te Haarlem. Aangezien de heer Groesbeek voornamelijk de bestuurlijke historie van de te eniger tijd ambachtsheerlijkheid geworden polders Westzaan en Krommenie beschrijft, heeft de redactie in een korte aanvulling aandacht gegeven aan onder meer de Heerlijkheid Assendelft, terwijl (na dit artikel en buiten verantwoordelijkheid van de auteur) ook een tekst is toegevoegd over de ontwikkeling na 1813, het jaar waarin bestuurlijke verantwoordelijkheid bij de gemeenten (zoals wij die nu kennen) is gelegd.
INHOUDSOPGAVE
1. Bestuur en rechtspraak tot ca. 1600
1.1. Algemeen
1.1.1. Het gewest Kennemerland
1.1.2. Germania (tot de 5e eeuw)
1.1.3. De Frankische periode (tot de 10e eeuw)
1.1.4. Landsheerlijke periode (10e 16e eeuw)
1.2. Zaanstreek
1.2.1. Zaanden
1.2.2. Handvesten en privileges Westzaanden en Crommenie
1.2.3. Verlies en herstel privileges en handvesten
1.2.4. Ambten in de banne Westzaan, ontstaan dorpen aan de Zaan
1.2.5. Vierendelen en banding
1.2.6. Assendelft
1.2.7. Zaanstreek ten oosten van de Zaan
2. Bestuur en rechtspraak van ca. 1600 tot en met 1813
2.1. Ambten, in de banne van Westzaan
2.1.1. Schout
2.1.2. Baljuw
2.1.3. Schepenen
2.1.4. Vroedschappen
2.1.5. Secretaris
2.1.6. Thesauriers
2.1.7. Rekenmeesters
2.1.8. Aandeel Koog, Zaandijk, Wormerveer en Krommenie in bestuur banne
2.2. Bijzondere onderwerpen en ontwikkelingen in de banne van Westzaan
2.2.1. Pogingen van Westzaandam zich uit de banne los te maken
2.2.2. Koop van de ambachtsheerlijkheid
2.2.3. Verhouding tussen West- en Oostzaandam
2.2.4. Vereniging van West- en Oostzaandam tot de stad Zaandam
2.2.5. Stadsrecht van Zaandam
2.3. Assendelft
2.4. Zaanstreek ten oosten van de Zaan
2.4.1. Verhouding Oostzaan-Oostzaandam
2.4.2. Wormer
2.4.3. Jisp
3. Bestuur en rechtspraak na 1813
3.1. Periode 1813-1880
3.1.1. Landelijke situatie, invloed van en op landelijke en provinciale politiek
3.1.2. Zaanstreek
3.2. Periode 1880-heden
3.2.1. Kiesrechtuitbreidingen, politieke organisatie
3.2.2. Politieke verhoudingen, verzuiling
3.2.3. Na-oorlogse periode
4. Samenvatting
