gravin van VLAANDEREN en HENEGOUWEN (1199/1200-5 Dec. 1244), dochter van Boudewijn IX van Vlaanderen, keizer van Constantinopel, en van Maria van Champagne. Zij volgde haar vader op na diens dood in de strijd tegen de Bulgaren (1205).
Het regentschap werd, in naam van de 5-jarige, in beide graafschappen door haar oom Philips van Namen uitgeoefend. Hij liet er zich toe overhalen, Johanna en haar jongere zuster Margaretha in handen van de Franse koning te geven. Mathilde van Portugal, de weduwe van Philips van de Elzas, wist de Franse koning door aanzienlijke geldschenkingen te bewegen, de jonge vorstin aan haar neef Ferrante, derde zoon van koning Sancho I van Portugal, uit te huwelijken. Philips Augustus meende in Ferrante een onderworpen vazal te zullen vinden. Hij kwam bedrogen uit, doch slaagde er in, de Vlaamse graaf in de slag bij Bouvines gevangen te nemen (1214). Johanna moest in een vernederende vrede toestemmen, zonder haar echtgenoot te kunnen loskopen.
Zij had alle moeite om haar gezag te handhaven. Philips wist het grootste deel van de Vlaamse adel aan zich te hechten. De gravin was zelfs verplicht haar toevlucht tot de koning te nemen, toen in 1225 een heremiet, die in een bos tussen Doornik en Valencijn leefde, zich voor de verdwenen Boudewijn van Constantinopel uitgaf. Eerst gesteund door een deel van de adel, daarna door de volksklasse tot haar leider uitgeroepen, bedreigde hij een ogenblik de macht der gravin. Na zijn ontmaskering dreigde Johanna haar huwelijk door de paus ongeldig te doen verklaren, om een tweede aan te kunnen gaan met de hertog van Bretagne. De nieuwe Franse koning Lodewijk VIII besloot dit plan te verijdelen : de vereniging van Bretagne en Vlaanderen onder een zelfde dynastie was al te gevaarlijk voor de kroon.
Door het verdrag van Melun (Apr. 1226) schonk hij Ferrante de vrijheid terug: in ruil daarvoor moest Johanna echter 50 000 pond losgeld betalen; daarenboven moesten de ridders en steden van Vlaanderen de koning een eed van trouw zweren. Ferrante gedroeg zich voortaan als een onderworpen vazal. Hij stierf in 1233. Het enige uit de echt gesproten dochtertje overleed enkele jaren later. Toen nu het tweede huwelijk van Johanna, met Thomas van Savoie, kinderloos bleef, werd haar zuster Margaretha troonopvolgster. De regering van Johanna valt samen met een aanzienlijke versterking van de Franse invloed in Vlaanderen en tevens met een snelle groei en een grotere zelfstandigheid van de steden.PROF. H. VAN WERVEKE
Lit.: Pabst, Die äussere Politik der Grafschaft Flandern unter Ferrand von Portugal, 1212—1233 (Bull, connu, roy. d’hist., Bruxelles 1911) ; G. G. Dept, Les influences anglaises et françaises dans le comté de Flandre au début du XlIIme siècle (Gand — Paris 1928); Th. Luykx, Johanna van Constantinopel (Antwerpen — Utrecht 1946).
