betekent verzachtende of verbloemende uitdrukking. Het woord is uit Griekse bestanddelen gevormd: εύφημέω, euphèmeo, betekent „slechts goede klanken of woorden laten horen, onheilige, storende geluiden vermijden”, vooral bij godsdienstige plechtigheden, maar in de Oudheid kende men ook al de ruimere betekenis „aanstotelijke zaken zachter uitdrukken”.
Gezelle gebruikte in plaats van euphemisme het door hem gemaakte woord „mijdspreuke”.Euphemismen uit magisch-religieuze overwegingen treft men in groten getale in de Oudheid en bij primitieve volkeren aan: bepaalde woorden mochten niet uitgesproken worden, ze waren taboe, omdat men meende, dat in de naam de magische kracht van de drager van die naam aanwezig was. Bij cultuurvolkeren behoren termen als Onze Lieve Heer, bastaardvloeken, namen voor de duivel (Joost, de droes, de drommel) tot deze categorie. Euphemismen voor namen van gevreesde ziekten (carcinoom in plaats van kanker) en voor de voorstellingen, die op sterven betrekking hebben, kunnen er ook toe behoord hebben, maar zijn toch ook te verklaren uit het streven, geen pijnlijke gedachten te wekken.
Een tweede categorie van euphemismen is het gevolg van de wens, zich niet onbeleefd of aanstotelijk uit te drukken, maar onprettige zaken te vergoelijken of te verbloemen. Men spreekt dan bijv. van fantaseren in plaats van liegen enz. Een uitgebreide groep vormen ook de euphemismen die op fatsoensoverwegingen berusten en waardoor men het rechtstreeks noemen van bepaalde lichaamsdelen en functies of kledingstukken daarvan vermijdt. Deze euphemismen, zoals pantalon en unmentionables voor broek, hebben dikwijls een kortstondig bestaan. Trouwens, alle euphemismen verliezen op den duur hun verzachtende werking, doordat ze het gewone woord voor de genoemde zaak worden en dientengevolge de werkelijkheid niet meer verbergen. Tering werd euphemistisch vervangen door tuberculose, dat al spoedig even onaangename gevoelens opriep en verkort werd tot t.b.c., dat nu alweer zijn verbloemende werking verloren heeft en door t.b. vervangen is. Deze kortstondige bevrediging van de euphemismen is een van de oorzaken van de betekeniswijziging der woorden van een taal. Het woord overlijden betekende oorspronkelijk overgaan, nu alleen maar overgaan van leven naar dood = sterven; jokken betekende oorspronkelijk schertsen, later gebruikte men het euphemistisch voor liegen, in welke betekenis het thans alleen nog gebruikt wordt.
De middelen die men tot het scheppen van euphemismen gebruikt zijn: verzwijging (Loop naar de ....), vervorming (bibs vervormd uit billen), afkorting (de pee in hebben voor de pest in hebben), vervanging (sterven door overlijden), vreemde woorden (appendicitis voor blinde-darmontsteking), vage termen (zekere plaats), vriendelijk klinkende of ironische termen (vrolijk in plaats van dronken) en litotes (onjuist in plaats van fout).
DR B. VAN DEN BERG
Lit.: C. G. N. de Vooys, Eufemismen, in: Verzam. Taalk. Opst. II (1925), blz. 135-155, met uitvoer. lit.opg.
