Winkler Prins Encyclopedie

E. de Bruyne, G.B.J. Hiltermann en H.R. Hoetink (1947)

Gepubliceerd op 26-08-2022

Bitonaliteit

betekenis & definitie

is een harmonisch verschijnsel in de muziek, waarbij elementen van twee tonaliteiten tegelijkertijd klinken. Hoewel men betrekkelijk ver in de muziekgeschiedenis terug moet gaan om de eerste aanduidingen van bitonaliteit aan te wijzen — een enkel voorbeeld hiervan uit Bach’s eerste Brandenburgse concert, waar een basmelodie in d-klein is gecombineerd met bovenstemmen in a-klein — is de term toch pas na Wereldoorlog I in zwang gekomen naar aanleiding van harmonische experimenten van moderne Franse componisten, waarin vaak op een banale manier twee tonaliteiten worden gecombineerd.

De eerste Saudade do Brazil van Darius Milhaud, verschenen in 1922, bevat de volgende episode: De rechterhand van de piano laat een opvolging horen van tonica D-groot in de eerste maat en een dominantfunctie daarvan in de tweede maat. De linkerhand speelt echter in de eerste maat een tonica Bes en in de tweede maat de dominant van Bes.

In Nederland is de term bitonaliteit ten onrechte in zwang gekomen voor harmonieën, die uit twee verschillende drieklanken bestaan, bijv. het bekende accoord: c-e-g-ges-bes-des. Daar tonaliteit eerst ontstaat door de relatie van tonen in melodiek en harmoniek met een tonaal centrum, kan van bitonaliteit eerst gesproken worden, wanneer de aanwezigheid van twee tonale centra in het verband van (meerdere) harmonieën en melodische tonen is gebleken. Het tevoren aangehaalde „bitonale” accoord kan ook een monotonale dominantfunctie bezitten in de tonaliteit F, of wel als een, al evenzeer monotonale, dubbele harmonie voorkomen. Dergelijke door de samenvoeging van twee drieklanken verkregen harmonieën worden tegenwoordig juister bi-harmonische accoorden genoemd.

Vooruitstrevende theoretici hebben een tijdlang de betekenis van de bitonaliteit sterk overschat; thans neemt dit technisch hulpmiddel een bescheiden plaats in de werken van de hedendaagse componisten in.

< >