of hoogteziekte heet een complex van ziekteverschijnselen, dat de mens bij het bestijgen van hoge bergen en het verblijf op grote hoogten pleegt te vertonen. De bergziekte werd het eerst door Da Costa in de 15de eeuw beschreven.
Wanneer men bij ballonreizen of vliegtochten op grote hoogte komt, doen zich de verschijnselen eveneens voor. Het onderzoek van de verrichtingen van het menselijk organisme op grote hoogte heeft reeds vele jaren de belangstelling van de fysiologen gehad. Er is een aantal onderzoekstations speciaal voor dit doel opgericht, nl. op de top van de Monte Rosa (4638 m), de Col d’Olen (3370 m), de Piek van Teneriffe (3710 m) en op de Pike’s Peak in Colorado (4300 m). Vooral door de ontwikkeling van de aviatiek heeft de kennis van die verrichtingen een groot practisch belang gekregen. Men beschikt ook in de lage landen in verband daarmee over inrichtingen (onderdruk-caissons), waarin men door drukverlaging en andere maatregelen de atmosferische verhoudingen van het hooggebergte kan nabootsen en voor het onderzoek van vliegers kan gebruiken.Tegenwoordig meent men de ziekteverschijnselen, die zich op grote hoogte voordoen, te moeten toeschrijven aan een gebrek aan zuurstof in het organisme, vnl. als gevolg van de verminderde partiële zuurstofspanning in de inademingslucht. Vooral de Engelse onderzoeker Barcroft heeft voor die opvatting talrijke argumenten aangevoerd. Bij een expeditie in de Andes kon hij nl. vaststellen, dat de ziekteverschijnselen kunnen worden opgeheven door de lijders zuurstof te laten inademen. Bovendien kon hij in Engeland, dus op zeeniveau, bij zichzelf het gehele complex van verschijnselen opwekken door het verblijf in een proefkamer, waarin men de partiële zuurstofspanning, overeenkomstig die op verschillende hoogten, kon laten dalen.
Het eerste en duidelijkste verschijnsel, dat bij stijgen boven 3000 m valt waar te nemen, is kortademigheid. De mens krijgt een eigenaardig blauw uiterlijk als gevolg van een overmaat van bloedkleurstof, die geen zuurstof heeft kunnen binden; dit symptoom draagt de naam cyanose. Zoals ook door vliegers wordt beschreven, vragen geringe arbeidsprestaties een enorme krachtsinspanning. De bergziekte verergert dan ook, wanneer de lijders, bijv. door het klimmen, meer zuurstof nodig hebben. De cyanose kan daarbij tot een blauwzwarte verkleuring toenemen. De circulatie lijdt eveneens onder het zuurstofgebrek.
Het hart is meestal iets vergroot, de polsslagen nemen bij een bepaalde hoeveelheid arbeid veel meer in aantal toe, dan bij diezelfde arbeid, op zeeniveau uitgevoerd, het geval is. Bij het bergbestijgen, alsook bij reizen per vliegtuig, worden velen misselijk en gaan braken. Hoewel voortdurend over zware vermoeidheid geklaagd wordt, bestaat slapeloosheid en gebrek aan eetlust, welke verschijnselen eveneens door toediening van zuurstof verdwijnen.
Over de psychische verschijnselen, die zich ten gevolge van het zuurstofgebrek op grote hoogte voordoen, heeft men ook in de inrichtingen voor het onderzoek van vliegers belangrijke gegevens verzameld. Laat men in de inademingslucht de zuurstofspanning langzamerhand afnemen, dan blijken het opvattingsvermogen en vooral het vermogen tot oordelen en tot het nemen van juiste beslissingen duidelijk te verminderen. Daalt het zuurstofgehalte snel, dan kan bewusteloosheid ontstaan. Hier kan een faze aan voorafgaan, waarin de proefpersoon de indruk maakt dronken te zijn. Over een periode, waarin een aanzienlijk gebrek aan zuurstof bestaan heeft, kunnen de proefpersonen zich later meestal niets meer herinneren. De ernstige stoornissen in de geestesverrichtingen zijn vermoedelijk de oorzaak van vele ongelukken, die in den beginne bij het vliegen op grote hoogte zijn voorgekomen. De vliegers werden, omdat hun hogere psychische functies gestoord waren, niet door subjectieve gewaarwordingen gewaarschuwd, dat gevaren dreigden, indien zij onjuiste manoeuvres gingen uitvoeren.
Op welke hoogte de bergziekte zich bij een bepaald individu zal voordoen, is van verschillende factoren afhankelijk. De gesteldheid van de bodem, de temperatuur, de bestraling, doch vooral ook individuele factoren zijn hierbij van invloed.
Bij een langer durend verblijf op grote hoogte ontwikkelt zich een aantal aanpassingsverschijnselen van het organisme aan het chronisch zuurstofgebrek. Het voornaamste daarvan is wel een toenemen van het aantal rode bloedcellen pervolumeeenheid bloed, waardoor het lichaam dus als het ware het transport van zuurstof van de longen naar de weefsels tracht te vergroten. Aanvankelijk geschiedt dit doordat de milt zich ledigt, waardoor vele rode bloedlichaampjes aan het stromende bloed worden toegevoegd. Later ontstaan in de bloedvormende organen, met name het beenmerg, meer jonge erythrocyten, die een groter vermogen om zuurstof te binden blijken te bezitten. Bewoners van zeer hoog gelegen gebieden bezitten behalve zulk een hyperglobulie een wijde borstkas. Waarom de ene mens zich gemakkelijker op grote hoogte acclimatiseert dan een ander, is nog niet goed verklaard.
Over de fysiologie der vliegers op grote hoogte zijn vooral in Amerika en Engeland, echter ook in Nederland door prof. Jongbloed, vele onderzoekingen verricht. Laatstgenoemde onderzoeker meent, dat het reeds bij een stijgen boven 4500 m wenselijk is, zuurstof aan de inademingslucht toe te voegen. Op zeer grote hoogten, 11 000 a 12 000 m, vormt vooral ook de lage temperatuur een gevaar voor den vlieger. Bovendien doen zich dan door mechanische invloeden nog andere hinderlijke verschijnselen voor, nl. buikkrampen en bemoeilijking van het spreken. In den regel tracht men vast te stellen tot welke hoogte elke vlieger zonder gevaar kan opstijgen.
DR J. VAN NIEKERK
Lit.: J. Barcroft, The respiratory function of the blood, dl I: Lessons from high altitudes (Cambridge 1925); J. Jongbloed, Bijdrage tot de physiologie der vliegers op groote hoogten, diss. Utrecht (1929); G. Monge, Les érythrémies de l’altitude (Paris 1929).
