Athenaeum is eigenlijk een tempel of heiligdom van Athene (Minerva), de godin der wijsheid, en het heeft dien ten gevolge de beteekenis ontvangen van inrigting van hooger onderwijs. Volgens anderen heeft het deze beteekenis ontleend aan de stad Athene, die in haren bloeitijd de hoofdzetel was van kunst en wetenschap in de beschaafde wereld.
Het eerste Athenaeum van dien aard werd in de jaren 133 tot 136 na Chr. door keizer Hadrianus — waarschijnlijk digt bij het Forum, aan den voet van den Aventijnschen heuvel — gesticht. Een aantal leeraren (professoren) gaf er onderwijs in verschillende wetenschappen, vooral in de wijsbegeerte en in de welsprekendheid. Ook de openbare voorlezingen, sedert den tijd van keizer Augustus in zwang gekomen, werden dáár gehouden. Later veranderde men haar onder den naam van Schola Romana in eene keizerlijke universiteit, waar tot aan de 5de eeuw vele jonge lieden van het Westersche rijk hunne opvoeding voltooiden. Zelfs in de wingewesten, zooals te Lyon, Nîmes enz., werden Athenaea opgerigt, en in het Oosten deed Theodosius II in 424. na Chr. eene dergelijke school te Constantinopel verrijzen.
Ook in onzen tijd dragen inrigtingen van hooger onderwijs, waar vooral oude letteren onderwezen worden, den naam van Athenaeum. In ons Vaderland bestonden voorheen Athenaea te Franeker — na de opheffing der Academie aldaar —, te Maastricht, te Deventer en te Amsterdam. Alleen de beide laatste zijn overgebleven. Dat te Deventer is door het gering aantal studenten van weinig beteekenis, en schier geheel in de dáár gevestigde Hoogere Burgerschool opgegaan, — dat te Amsterdam daarentegen is, vooral door het verplaatsen der school voor militaire geneeskundigen derwaarts, in bloei toegenomen. Zulk een athenaeum is van stedelijken aard, bij eene behoorlijke inrigting kan men er dezelfde kennis opdoen als aan eene academie, maar geen senaat heeft aldaar, zooals die eener academie, het regt om aan de studenten na afgelegd examen erkende graden te verleenen.
Ook tijdschriften dragen soms den naam van athenaeum. Het Engelsche “Athenaeum” is algemeen bekend.
