De Zaanstreek bestond - en bestaat eigenlijk nog steeds uit een verzameling van dorpen en buurtschappen, elk met eigen karakter. Hoewel uit de naamkeuze van de dominerende gemeente Zaanstad een andere pretentie blijkt, getuigt de in de vroegere kernen nog grotendeels aanwezige bebouwing niet van verstedelijking.
Onder afzonderlijk trefwoord zijn in deze encyclopedie alle Zaanse dorpen en buurtschappen opgenomen, waarbij de bewoningsgeschiedenis is behandeld. Dit betreft ➝ Assendelft, ➝ Haaldersbroek, ➝ Jisp, het ➝ Kalf, Oost- en West➝ Knollendam. ➝Koog aan de Zaan, ➝ Krommenie, ➝ Krommeniedijk, ➝ Nauema, ➝ Oostzaan, ➝ Vrouwenverdriet, ➝ Westzaan, ➝ Wormer, ➝ Wormerveer, ➝ Zaandam, ➝ Zaandijk en de (van na de Tweede Wereldoorlog daterende) ➝ Zaanse Schans. Wat betreft Zaandam zijn ook de in 1811 tot één gemeente (stad) samengevoegde eerdere dorpen ➝ Oost- en ➝ Westzaandam als afzonderlijk trefwoord opgenomen.
Jisp, Oostzaan en Wormer, van oudsher tot de Zaanstreek behorend, zijn in 1974 niet bij de samenvoeging tot Zaanstad betrokken.
Van deze gemeenten behield vooral Jisp zijn vroegere authentieke dorpskarakter, niet in het minst doordat de sloot langs de Dorpsstraat behouden bleef. In de andere dorpen zijn de wegsloten geheel of voor een groot deel verdwenen, waardoor de eerdere harmonische verhoudingen werden verstoord.
Van de wel samengevoegde gemeenten zijn de oorspronkelijke agrarische dorpen Assendelft en Westzaan nog nauwelijks door verstedelijking aangetast. Feitelijk is alleen van een meer stedelijke ontwikkeling sprake in het winkelcentrum van Zaandam en in de na de oorlog aangelegde grote woonwijken, zoals Poelenburg, Kogerveld, plan Kalf, Hoornseveld en Peldersveld, Westerkoog, Westerwatering, Houtveld en Noorder- en Zuiderham.
