In zak en as, in de rouw; terneergeslagen.
‘Toen Mordekai vernam al wat er gebeurd was, verscheurde Mordekai zijn klederen, hulde zich in zak en as en ging door het midden van de stad, terwijl hij luid en bitter jammerde’, zo verhaalt Ester 4:1 in de NBG-vertaling. Een zak was een rouwgewaad van ruwe stof, dat men droeg om aan te geven dat men rouwde over een overledene en als symbool van droefheid. Als teken van rouw strooide men ook as op het hoofd of in het bed (zie ook As). In het moderne Nederlands zit men gewoonlijk in zak en as. De oorspronkelijke betekenis, ‘rouwen’, is verdwenen; er wordt onveranderlijk bedoeld dat iemand terneergeslagen is of in de put zit. Juist om die verschoven betekenis hebben de vertalers van de Nieuwe Bijbelvertaling (2004) voor andere formuleringen gekozen: men hult zich in een rouwkleed (Ester 4:1, NBV) of een boetekleed (Jona 3:8, NBV).
De uitdrukking wordt nog vaak gebruikt. Er wordt ook op gevarieerd, zoals in de volgende aanhaling: ‘20/9/85. Zat in zak en pijn voor de televisie. Getik op mijn raam [...]. Het was Simon!’ (R. Rubinstein, Mijn beter ik, 1998 (1991), p. 172).
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), Ester 4:1. Doen Mardachai vernam al watter gesciet was, so scoorde hy sijn cleederen ende dede enen sac aen ende asscen ende ginc wt midden in die stadt. (Statenvertaling (1637): hy trock eenen sack aen met assche. De vorm met in zak en as komt alleen in de NBG-vertaling voor.)
Gebruiksvoorbeeld: De Uefa en nationale federaties zitten nu wellicht in zak en as. Maar dat is hun probleem. (De Standaard, dec. 1995)
Gebruiksvoorbeeld: Ik probeerde de christen-democraten een beetje opgewektheid bij te brengen, [... .] Ze zaten er [op een bezinningsweekend na de verkiezingsnederlaag] in zak en as bij elkaar. (NRC, 6-2-1999, p. 35)
