Kruis, paal met dwarshout waaraan de doodstraf aan Jezus werd voltrokken; (fig.) symbool van het christendom en van verschillende begrippen daarbinnen; (fig.) afbeelding van het kruis; (fig.) zware moeilijkheid, zorg; handicap.
Een (zwaar) kruis dragen e.d., met een ernstige moeilijkheid moeten leven.
Aan het kruis nagelen, kruisigen; (fig.) laten boeten, straffen; te schande maken.
Centraal in het christendom staat de kruisdood van Jezus. Volgens de christelijke leer is daardoor de zondige mensheid van haar schuld verlost. Het kruisbeeld is dan ook prominent aanwezig in de christelijke kunst en architectuur en dienoverkomstig zijn er ook vele met het woord kruis gevormde afleidingen en samenstellingen, waarvan wij er hier enkele behandelen. Ook zijn er populaire uitdrukkingen als ieder huisje heeft zijn kruisje en kracht naar kruis ontvangen, die als uitdrukking geen bijbelse herkomst hebben. Verder zijn er de bij katholieken gebruikelijke termen kruisteken, een kruis(je) slaan.
Het beeld van het dragen van een kruis vindt zijn oorsprong in de passage in het lijdensverhaal dat Jezus zelf zijn kruis moest dragen van de plaats waar hij veroordeeld werd naar de heuvel waar hij gekruisigd zou worden. Deze zware gang heeft op de gelovigen diepe indruk gemaakt.
Bijbelcitaat: Rijmbijbel (1271), v. 26414-26418. Te caluarien dat si quamen. / Dar men die ondadighe te samen. / Tontliuene plach buter stede. / Dar setmen sijn cruce mede. / Al dar crucet si onsen here. (Te Calvarie kwamen ze, waar men de misdadigers gezamenlijk placht om te brengen buiten de stad. Daar zette men ook zijn kruis neer, en daar kruisigden zij onze Heer.)
Gebruiksvoorbeeld: Ik heb geen ambitie; dat is mijn kruis. (M. Gijsen, Lucinda en de lotoseter, 1968 (1958), p. 139)
Gebruiksvoorbeeld: De mensen op het journaal kennen mij allemaal Geregeld komen ze bij mij thuis, ieder zwoegend onder zijn kruis: droogte, gebrek, overstroming, een revolutie, vuur of beroving.(Meppeler Courant, dec. 1993)
Gebruiksvoorbeeld: De verhitte discussies daarover houden het kabinet af van zijn eigenlijke werk, besturen, maar Berlusconi draagt zijn kruis in lijdzaamheid.(NRC, okt. 1994)
Gebruiksvoorbeeld: [Over een uitvoering van de Johannes Passion:] Diezelfde schare nagelde ten slotte de zo fraai ingezette aria Zerfliesse, mein Herze van sopraan Lena Lootens met een kuchende estafette harteloos aan het kruis. (NRC, 2-4-1999, p. 8)
Gebruiksvoorbeeld: Hij liet bondscoach Thijs Libregts aan het kruis nagelen omdat deze zich eens had laten ontvallen dat mensen van een bepaald ras moeite zouden kunnen hebben met ‘onze’ mentaliteit. (NRC, mei 1994)
Kruisweg, weg die Jezus ging, beladen met zijn kruis, van het huis van Pilatus naar Golgota en waarlangs traditioneel bepaalde gebeurtenissen gesitueerd zijn; (fig.) reeks afbeeldingen van rustplaatsen (staties) van Jezus langs zijn kruisweg, in de rooms-katholieke kerk; (fig.) lijdensweg; periode met achtereenvolgende problematische gebeurtenissen.
Op Goede Vrijdag werd Jezus, nadat hij ter dood veroordeeld was, op weg gestuurd naar de heuvel waar hij gekruisigd zou worden. Hij moest daarbij zijn eigen kruis dragen. Deze tocht werd in de Middeleeuwen het voorwerp van devotie, waarbij men stilstond bij de afbeeldingen van scènes die zich op deze weg afspeelden, zoals de ontmoeting met Simon van Cyrene, die Jezus’ kruis van hem overnam tot aan Golgota. Zie ook Lijdensweg.
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), Lucas 23:26. Ende als si hem wech leyden, grepen si eenen Simon van Cyrenen, die van den velde quam, ende leiden dat cruce op hem, dat hijt Jesu na soude dragen.
Gebruiksvoorbeeld: En pater pascallius prostituaan, die de kruisweg had geschilderd, zei [...] (L.P. Boon, De Kapellekensbaan/Zomer te Termuren, 1980 (1953/1956), p. 314)
Gebruiksvoorbeeld: Drie statiën kende zijn kruisweg: van kamer 8 (4 bedden) hadden ze hem naar kamer 4 (2 bedden) gebracht, en nu lag hij op kamer 2 (1 bed). (A.F.Th. van der Heijden, Asbestemming. Een requiem, 1995 (1994), p. 109)
Gebruiksvoorbeeld: Na de vernederingen op het veld, de vele verloren duels, de doelpunten die als rijpe appelen van de boom vielen en de hysterie op de tribunes van het publiek dat zelfs de wissels aangreep voor een staande ovatie, volgde voor Ajax een soort kruisweg naar de spelersbus. (NRC, feb. 1994)
Kruiswoorden, uitspraken van Jezus aan het kruis.
De vier evangelisten geven elk een of meer van de uitspraken van Jezus aan het kruis weer. Samen zijn het er zeven. De term kruiswoord zelf is niet bijbels en is ook niet bekend buiten de christelijke context. Wel worden enkele van de kruiswoorden regelmatig geparafraseerd, zoals ‘Het is volbracht’, ‘Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen’, en ‘Vader, in uw handen beveel ik mijn geest’ (zie ook Geest, Vergeven, Volbrengen).
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), Johannes 19:28. Daer na als Jesus wiste, dat het nv al volbracht was, op dat die schriftuere veruult soude werden, spreeckt hi, mi dorstet.
Gebruiksvoorbeeld: In Middeleeuwse spelen treedt de Christusfiguur op; in Bachs Matthaüs Passion klinkt Christus’ woord en niemand voelt zich geschokt in zijn gevoelens als gelovige, wanneer een van de kruiswoorden weerklinkt. De devote gemeenzaamheid met de Christusfiguur schijnt na de Renaissance verloren te zijn gegaan. (Algemeen Handelsblad, 22-3-1951)
Gebruiksvoorbeeld: Het gevoel van godverlatenheid overvalt de besten. Het beklemde zelfs Christus in zijn menszijn, zoals men mag afleiden uit de smartelijke kruiswoorden: Mijn God, Mijn God, waarom hebt gij mij verlaten? (Elseviers Weekblad, 15-9-1962)
