is een figuur, letter, cijfer enz., voorkomende in het papier. Het dient als teken van herkomst (fabrieksmerk) dan wel tegen namaak van het papier (document).
Bij normale beschouwing is het gewoonlijk moeilijk te zien; bij doorvallend licht daarentegen meer of minder duidelijk.In verhouding tot de papierkleur kan het watermerk zijn:
1. lichter (licht watermerk);
2. donkerder (donker watermerk);
3. lichter en donkerder (schaduw of ombre watermerk).
Waar bij de vervaardiging van het papier plaatselijk minder papiervezels voorkomen, ontstaat een licht, waar meer dan een normaal aantal vezels voorkomen, een donker watermerk.
Om watermerken tegelijk met papier te fabriceren, wordt het model op de papierzeef (z papier) aangebracht of op de égoutteur gemonteerd, en wel op een van de navolgende manieren:
1. genaaid,
2. gesoldeerd, of
3. geperst in reliëf.
Bij handgeschept papier wordt gewoonlijk een uit dun metaaldraad samengestelde figuur enz. op de zeef genaaid. Bij het scheppen blijft dan op alle plaatsen, waar de omlijning dezer figuur is aangebracht, minder papierstof liggen dan op de overige gedeelten. Dientengevolge vertoont het voltooide papierblad, bij doorvallend licht bekeken, een reproductie van de op de zeef aangebrachte figuur in lichte lijnen.
Bij de langzeefmachine worden de figuren, die het watermerk moeten vormen, met metaaldraad op de égoutteur gesoldeerd. Bij de fabricatie wordt het natte papiervilt door de draadfiguur op de égoutteur uit elkaar geschoven, waardoor een lijnwatermerk ontstaat.
De door reliëf-persing op de zeef ontstane schaduw- of ombré watermerken, in de regel op de rondzeefmachine gefabriceerd (eertijds handgeschept), tonen meest een artistiek plastisch aspect en bieden een belangrijk middel om het papier (bankbiljet, document enz.) tegen namaak te beschermen.
Alle op de boven beschreven wijze vervaardigde merken noemt men echte of natuurlijke watermerken, zulks in tegenstelling met die, welke later in de papierbaan of in het reeds gefabriceerde papier worden geperst (pers- of molette watermerken), welke men onechte of kunstmatige watermerken noemt. Frauduleus nagemaakte merken noemt men valse watermerken.
J. ADLER
Lit.: C. M. Briquet, Les filigranes (4 dln, Genève 1907, herdr. Leipzig 1923); F. Müller, Die Papierfabrikation und deren Maschinen (Biberach-Riss 1935); W. A.
Churchill, Watermarks in Holland, Engl., France etc. (Amsterdam 1935); E. Heawood, Watermarks mainly of the 17th and 18th Centuries (Hilversum 1950); The Briquet-Album, Supplementing Briquet’s Les filigranes (Hilversum 1952); W. Heideg, Art in Watermark (Zürich 1952).
