is de naam van een revolutionnaire Ierse partij, die in het midden van de 19de eeuw de unie met Engeland wilde verbreken en Ierland zijn zelfstandigheid teruggeven. Het woord stamt van het Keltische fiann, de naam van een legendarische bende van Ierse krijgslieden.
Zij verschijnt pas ca 1860 (dus enige tijd nadat de eerste opstanden in Ierland (1848) waren onderdrukt) als een vereniging door de naar Amerika uitgeweken Ier John O’Mahony (1816-1877) in 1858 opgericht. Daar, aan de overzijde van de Oceaan, nam zij snel in ledental toe en kon een flink vermogen vormen uit de mild vloeiende gaven der Ierse emigranten. Maar in Ierland zelf had zij niet veel vat op de weinig ontwikkelde, onderdrukte en arme boeren, terwijl de Katholieke geestelijkheid haar tegenwerkte. Hier was James Stephan de leider; men vergaderde er in het geheim en kon zijn gedachten enigszins uiten in het niet geheel Feniangezinde dagblad The Irish people (1863). In Amerika en ook in Canada, Australië en in Londen, waar vele Ieren woonden, was de organisatie militair ingericht en het voornaamste wat zij doen kon, was geld zenden naar het moederland, om hier tot een opstand te komen. Maar de voorbereiding bleef niet geheim en buitengewoon kras trad de Engelse regering op: in 1865 werd het bureau van The Irish people bezet, werden vele documenten in beslag en vele leiders gevangen genomen. Zelfs werd de Habeas-corpus-act* geschorst voor Ierland, zodat de gevangenneming van verdachten nog gemakkelijker werd. Daartegenover mislukten alle pogingen om van Amerika uit de opstand in Ierland te doen beginnen; verbitterd poogde men nu de aanval op Engeland zelf te richten: in Liverpool en Manchester werden aanslagen gepleegd, wat tot niets anders leidde dan dat een groot aantal leiders gevat werden (Sept.Nov. 1867), van wie Allen, Larkin en O’Brien (de „Manchester-martelaren”) op 23 Nov. ter dood gebracht werden. Daarna verliep dit soort van verzet en werd de Ierse beweging in andere banen geleid (z Ierland, geschiedenis).Lit.: Rutherford, Secret history of the Fenian conspiracy (2 dln, 1877); O’Leary, Recollections of Fenians and Fenianism (2 dln, 1896).
