of rectum is het laatste deel van de dikke darm, ongeveer 15-20 cm boven de anus, gelegen tegen de voorvlakte van het heiligbeen. De lege endeldarm is een platte buis, waarvan de slijmvlieswanden tegen elkaar worden gedrukt.
Bij vulling zet zich vooral het middelste gedeelte sterk uit; dit deel heet de ampulla recti; het bovenste en onderste deel hebben bij vulling de vorm van cylinders. In het rectum bevinden zich 3 dwarse plooien op enige afstand van elkaar; meestal ligt de middelste, ongeveer 10 cm van de anus af, aan de rechter kant, de beide andere links. Alleen het bovenste deel van de endeldarm wordt door buikvlies bekleed, het onderste deel wordt omgeven door bindweefsel uit het bekken. Een netwerk van bloedvaten ligt in en om de endeldarm; het bloed hieruit wordt gedeeltelijk afgevoerd naar de onderste holle ader, gedeeltelijk naar de poortader. Vlak boven en in de anus liggen deze bloedvaatjes in de lengterichting van de darm dicht onder het slijmvlies. Abnormale verwijding dezer vaatjes geeft aanleiding tot het ontstaan van aambeien*. De functie van de endeldarm bestaat uit de uitdrijving van de faeces (ontlasting). De darminhoud, die in de dunne darm en in het begin van de dikke darm is verteerd en waaruit in deze zelfde darmgedeelten de waardevolle voedselbestanddelen zijn geresorbeerd (opgenomen) in bloed en chylus, wordt in het verdere verloop van de dikke darm door waterresorptie ingedikt. Zo ontstaat de gevormde faecesmassa, die gewoonlijk enige tijd wordt bewaard in het sigmoied (S romanum, z darm). De endeldarm blijft onder normale omstandigheden leeg tot kort voor de defaecatie, die deels onwillekeurig en deels willekeurig geschiedt. Onwillekeurig zijn de peristaltische samentrekkingen van dikke darm en endeldarm en de verslapping der anale sluitspieren, die reflectoir worden opgewekt als de darminhoud het rectum bereikt. De lediging wordt bevorderd door de willekeurige samentrekking van buikspieren en middenrif bij gesloten stemspleet, d.i. door het persen. De vulling van de endeldarm veroorzaakt het gevoel van aandrang. Men kan nu — dat is de natuurlijke gang van zaken —door persen de defaecatie doen aflopen, maar men kan ook de anus dichtknijpen en verhinderen dat de defaecatie tot stand komt; dan gaat de faecesmassa gewoonlijk terug naar het sigmoied, waar zij sterker wordt ingedikt, dus harder wordt. In de geciviliseerde maatschappij is die remming van de defaecatie tot op zekere hoogte een noodzakelijkheid. Het is echter bij een niet al te ongeregelde levenswijze mogelijk de darm a.h.w. te dresseren op een regelmatige defaecatie op een vaste tijd, die altijd wel gelegen komt, bijv. ’s morgens na het ontwaken. Tallozen veronachtzamen dit principe en remmen de defaecatiereflexen overmatig; hierdoor ontstaat de habituele obstipatie (verstopping), een der veelvuldigste kwalen in onze samenleving.Ontsteking van de endeldarm (proctitis) veroorzaakt brandende pijn en soms pijnlijke aandrang tot ontlasting (tenesmus). De pijn kan uitstralen naar naburige delen, heupen, blaas enz. en neemt toe bij de defaecatie. Soms wordt ook de nabij gelegen blaashals geprikkeld, zodat er moeilijkheden ontstaan bij het urineren. De ontlasting bevat slijm, soms ook bloed en etter. Er zijn vele oorzaken van proctitis: aambeien, mechanische beschadiging van het rectumslijmvlies door scherpe of harde spijsresten, graten of zeer harde ontlasting, ingewandswormen (maden, spoelwormen), amoeben, verschillende bacteriën (streptoen staphylococci, gonococci, spirochaeten) enz. Bij ernstige proctitis is vaak ook het omgevende weefsel ontstoken (periproctitis).
Een andere afwijking is dat het slijmvlies van de endeldarm als een weke, rode of blauwrode zwelling naar buiten komt: prolapsus recti of bij lichte graden prolapsus ani. Dit geschiedt vooral bij de defaecatie; de prolaps wordt vaak afgeklemd door de anale sluitspier, hetgeen zeer pijnlijk is en het lopen ten zeerste bemoeilijkt. De prolaps moet dan met een vochtige wat of door een goed met olie bestreken vinger worden teruggeschoven. Een prolaps komt vooral voor bij kinderen als gevolg van langdurige diarrhoe of van overmatig persen, verder bij vrouwen, die vaak gebaard hebben en bij oude, zwakke mensen met chronische verstopping. Bij de behandeling moet in de eerste plaats zorg worden besteed aan een regelmatige, niet te harde ontlasting. Soms kan een injectiebehandeling (ongeveer als bij aambeien) uitkomst brengen, maar als de prolaps groot is komt alleen operatieve behandeling in aanmerking.
Verschillende goedaardige gezwellen komen in de endeldarm voor. Vaak hebben zij de vorm van een gesteelde poliep. Zulke poliepen kunnen meermalen met behulp van de rectoscoop en een electrisch snijof brandinstrument op betrekkelijk eenvoudige wijze worden verwijderd.
Belangrijk is kanker van de endeldarm (carcinoma recti). Deze vorm van kanker komt niet zo zelden voor (ongeveer 8 pct van alle kwaadaardige gezwellen), het meest tussen 40 en 70 jaar, een enkele keer ook bij jongere mensen. De verschijnselen lijken op die van proctitis of van aambeien. Meestal is het gezwel gemakkelijk te herkennen door met de wijsvinger (bekleed met gummi vingerling of rubberhandschoen) het rectum af te tasten; men voelt dan een hard gezwel, dat vaak circulair groeit. Soms is het gezwel niet bereikbaar voor de vinger; dan kan men het echter toch zien door de rectoscoop. Hoe vroeger er operatief wordt ingegrepen, des te beter zijn de kansen op genezing. Zit het gezwel erg laag, dan moet er een anus praeternaturalis worden aangelegd; bij hoger gelegen gezwellen is dit tegenwoordig vaak niet meer nodig.
DR H. J. VIERSMA
Lit.: H. E. Bacon, Essentials of Proctology (Philadelphia, London, Montreal 1943). Zie verder darmziekten.
