provincie van het koninkrijk der Nederlanden, aan de Noordzee, grenst ten n. aan Noord-Holland, in het o. aan Utrecht en Gelderland, in het z.o. aan Noord-Brabant en in het z. aan Zeeland, bestaat uit de oude landschappen Rijnland, Delfland, Schieland, Voorne, Putten, Beijerland, ’t Land van Strijen, een deel van het baljuwschap Zuid-Holland, Arkel, Vianen, Ter-Lede of Leerdam, Asperen, Heukelom, het Land-van-Tër-Goude, Woerden, de vroegere Utrechtsehe heerlijkheden Hagestein, Langerak, Papekop, Lange-Ruige-Weide en Oukoop, een deel van het voormalige graafschap Culemborg, en de Zeeuwsche heerlijkheid Sommelsdijk, en is sedert 1840 een eigen provincie (1815—40 vormde het van Holland de afdeeling Holland-Zuidelijk-gedeelte); de provincie beslaat een oppervlakte van 3005⅖ K.M.2 en had op 1 Jan. 1906: 1.287.362 inw.
Z. is een vlak laagland; boven hooge waterstanden verheffen zich alleen de duinen langs de Noordzee, en overal moet het land door dijken voor overstroom.ing worden beveiligd. De grond bestaat uit geestland en zandstreken (in het w.), lage venen en klei. De provincie is zeer waterrijk; zij wordt doorsneden door de Maas en haar armen, den Rijn, den IJsel, de Lek, Linge, Meie, Gouwe, Aar, Rotte, Bernisse, het Spui; tot de Z.-H0II. stroomen behooren ook de Nieuwe-Merwede, het Hoilandsch diep, het Haringvliet, Grevelingen of Biieniingen, het Krammer en het Volkerak; de voorn, meren zijn het Brasemer- of Braassemermeer en het Kagermeer. Al deze wateren zijn bevaarbaar en staan door vaarten en kanalen onderling in gemeenschap. De voorn, kanalen zijn, behalve de Rotterd. Waterweg: de Vliet, de Schie, de Does, de Leidsche vaart, het Zederikkanaal (gedeelte van het Merwedekanaal), het Voornsche kanaal. Een groot deel van de inwoners dezer volkrijke prov. is opeengehoopt in steden; handel en industrie zijn in Z.-Holland de hoofdmiddelen van bestaan, Vlaardingen en eenige plaatsen van de Noordzee- bestaan van de visscherij, de plattelandsgemeenten van landbouw en veeteelt. In Z. ligt Nederland’s voornaamste havenstad (Rotterdam), alsmede de voorn, badplaats van het land (Scheveningen); ook zijn in deze prov. de hooge regeeringslichamen en de residentie gevestigd Os Gravenhage), en verschillende industrieën hebben hier haar hoofdzetel (sterke dranken te Schiedam, fijn aardewerk te Delft, lakennijverheid te Leiden, enz.). De hoofdstad is ’s Gravenhage. Z. telt 188 gemeenten; deze zijn (met hun aantal inw. op 1 Jan. 1906):
Ter Aar 2700
Aarlanderveen 3709
Abbenbroek 706
Alblas 1274
Alblasserdam 5841
Alkemade 4571
Alphen 5351
Aiueide 1557
Ammerstol 1234
Arkel 834
Asperen 1585
Barendrecht 3248
Barwoutswaarder 767
Beijerland
(Nieuw) 1799
Beijerland (Oud) 5934
Beijerland
(Zuid) 2041
Benthuizen 504
Bergambacht 3220
Bergschenhoek 1260
Berkel 2186
Berkenwoude 631
Bleiswijk 1694
Bleskensgraaf 957
Bodegraven 4798
Den Bommel 1627
Boskoop 5406
Brandwijk 878
Brielle 3971
Capelle a. d.
IJsel 4562
Delft 33357
Dirksland 2318
Dordrecht 44022
Dubbeldam 3440
Everdingen 1135
Geervliet 1109
Giessendam 3966
Giessen-Nieuwkerk 803
Goedereede 1162
Gorinchem 11881
Gouda 23785
Gouderak 1857
Goudriaan 594
Goudswaard 1249
’s Gravendeel 4135
’s Gravenhage 242054
’s Gravenzande 6972
Groot-Ammers 1525
Haastrecht 1794
Hagestein 987
Hardinxveld 5459
Hazerswoude 3748
Heenvliet 1202
Heerjansdam 1293
Hei- en Boeicop 643
Heinenoord 1916
Hekelingen 35
Hekendorp 662
Hellevoetsluis 4362
Nieuw Helvoet 2137
Hendrik-Ido-Ambacht 3726
Herkingen 773
Heukelum 1580
Hillegersberg 3036
Hillegom 7314
Hof-van-Delft 4466
Hoogblokland 768
Hoogvliet 1060
Hoornaar 559
IJselmonde 4312
Katwijk 9327
Kedichem 946
Kethel 1409
Klaaswaal 1762
Koudekerk 1520
Krimpen a. d.
Lek 2623
Krimpen a. d.
IJsel 3040
Langerak 976
Lange-Ruige-Weide 631
Leerbroek 780
Leerdam 5948
Leiden 56722
Leiderdorp 2178
Leimuiden 1609
Lekkerkerk 3803
Nieuw Lekkerland 3267
Lexrnond 1644
De Lier 1319
Lisse 4769
Loosduinen 6659
Maasdam 1563
Maasland 2789
Maassluis 8694
Meerkerk 1526
Melissant 1532
Middelbands 4103
Mijnsheerenland 1410
Moercapelle 598
Molenaarsgraaf 588
Monster 5359
Moordrecht 2289
Naaldwijk 5720
Nieuwen hoorn 1738
Nieuwerkerk a.d.
IJsel 2647
Nieuwkoop 2645
Nieuwland 514
Nieuwpoort 718
Nieuwveen 1222
Noordeloos 1120
Noordwyk 5822
Noordwijkerhout 2643
Nootdorp 773
Numansdorp 3519
Oegstgeest 3872
Ooltgensplaat 2599
Oostvoorne 2114
Ottoland 569
Ouddorp 2831
Oudenhoorn 987
Ouderkerk a. d.
IJsel 3176
Oudewater 2721
Oudshoorn 2905
Overschie 3878
Papekop 371
Papendrecht 3811
Pernis 3066
Peursum 400
Piershil 840
Pijnaeker 1797
Poortugaal 1103
Puttershoek 1882
Reeuwijk 2907
Rhoon 1721
Hidderkerk 8567
Rietveld 631
Rijnsaterswoude 613
Rijnsburg 2758
Rijswijk 4424
Rockanie 2205
Rotterdam 379017
Rozenburg 2072
Sassenheim 2613
Schelluinen 397
Schiebroek 576
Schiedam 29227
Schipluiden 1209
Schoonhoven 4786
Schoonrewoerd 957
Sliedrecht 10706
Sommelsdijk 2868
Spijkenisse 2121
Stad-aan-’t
Haringvliet 1032
Stellendam 1491
Stolwijk 2278
Stompwijk 3411
Streefkerk 1828
Strijen 4101
Tienhoven 350
Tonge (Nieuwe) 1556
Tonge (Oude) 2657
Valkenburg 662
Veur 1274
Vianen 3247
Vierpolders 715
Vlaardingen 21105
Vlfiardinger-Ambacht 1620
Vlist 437
Voorburg 4934
Voorhout 1899
Voorschoten 2898
Vrijenban 2835
Waardor 843
Waddinxveen 4783
Warmond 1843
Wassenaar 4020
Wateringen 2182
Westmaas 891
Wijngaarden 423
Woelden 5495
Woubrugge 2100
Zegwaard 1732
Zevenhoven 1086
Zevenhuizen 2301
Zoetermeer 1336
Zoeterwoude 3855
Zuidland 1811
Zwammerdam 2084
Zwartewaal 695
Zwijndrecht 6648
Geschiedenis van Z., zie bij Nederland, Geschiedenis.
