Pragmatisme - de naam van een nieuwere, in Amerika en Engeland opgekomen, wijsgeerige denkwijze, die alle weten en alle filosofie in onmiddellijke verbinding brengt met het leven, het handelen, de „praktijk”. Het p. (welke term het eerst in dezen zin voorkomt bij Peirce) beschouwt alle denken en kennen als ontsproten uit levensbehoeften, wils-strevingen en als gericht op een doel, het instandhouden en de hoogere ontwikkeling van het leven; het meet de waarde van alle denken en kennen met den maatstaf der praktische bruikbaarheid. De hoofdvertegenwoordigers ervan zijn William James, Schiller en Dewey. Het p. is ontstaan door reactie tegen het (in Engeland door de Hegelianen Green, Bradley, Bosanquet e. a. overheerschende)
intellectualisme met zijn statisch, afgesloten en voorgoed vaststaand stelsel van hoogste abstracties, zijn moeilijk verstaanbare geleerde terminologie, zijn aristocratisch front-maken tegen het vulgair geachte denken van het dagelijksch leven, zijn onderschatting van de concrete, zinnelijk waarneembare wereld, die het als een lagere, minderwaardige soort van werkelijkheid beschouwt. Daartegenover wil het p. de verstarde hoogste abstracties weer bezielen, ze vloeiend maken, zich aanpassend aan het eeuwig voortschrijdende leven; het wil de filosofie uit haar aanmatigende ongenaakbaarheid weer in de gewone wereld terugbrengen, haar een begrijpelijke taal doen spreken, waaraan ook het gevoel niet vreemd is. Het loochent de pretentie op absolute waarheid der wijsg. systemen. De waarheid is geen keizer, maar een president. Waarheid der oordeelen bestaat ook niet in hun overeenstemming met een vaste werkelijkheid, maar in hun proefhoudendheid, het door ervaring bevestigde, geverifieerde (d. i. waar-gemaakte) verder-brengen van het leven, hun doelmatige consequenties.
De wijsgeer heeft geen apart speculatie-vermogen; hij moet zich bedienen van dezelfde methoden, die ook in het leven door de gewoonste menschen in hun rijk zieleleven aangewend worden; alleen gebruikt hij ze meer systematisch en bewust. Het p. beweert ook een beter begrip van het religieuze leven te geven en bestrijdt op scherpzinnige wijze de opvattingen der abstracte formeele logika en der mechanistische psychologie. — Verwante gedachten zijn uitgesproken door Bergson, de Roy, Vaihinger, Mach (met zijn principe der denk-oeconomie), Jerusalem, e.a. Een Italiaansch pragmatist is Papini (tijdschrift Leonardo). Litt.: T. B. Muller, De kennisleer van het Anglo-Amerik. Pr. (1913); Pratt, What is Pr.? (1909); D. L. Murray, Pr. (1912).
