Patriotten - Naam van een partij in de Rep. der Ver. Ned., welke ontstond in 1782, toen de staatsgez. regenten van Berkel, de Gijzelaar en Zeeburgh, resp. pensionaris van Amsterdam, Dordrecht en Haarlem, zich in verbinding stelden met democraten als Capellen van de Poll, van Zuylen, ten einde de macht van den stadhouder te verminderen. Door de burgerij waren omstreeks denzelfden tijd vrijkorpsen gevormd, die vereenigd werden tot een landelijken bond met het middelp. Utrecht.
Leiders van dezen bond zijn Pieter Vreede en Wybe Fijnje. In 1785 wordt er te Leiden een progr. opgesteld, waarin aangedrongen wordt op deelname van de gegoede burgerij aan de regeering, zonder dat men inbreuk wil maken op ’t wezen van den Staat. Ondertusschen worden aan Willem V allerlei rechten ontnomen en geven de Staten van Holland door verbod van ’t dragen van Oranje, ’t wapenen van patriottische boeren, ’t straffen van Oranjegez., hun vijandschap tegen den stadhouder te kennen. Was in Holland de meerderheid Patr., niet was dit ’t geval in Utrecht en Friesland, waar een splitsing komt in een patr. gedeelte en een prinsgez. gedeelte, ieder met een eigen Statenverg. Nadat de prins reeds in 1786 ontheven was van ’t bevel over de troepen in den Haag, wordt hij afgezet als kap.-gen., wanneer hij in Gelderland optreedt tegen de p. in Elburg en Hattem. Langzamerhand krijgt in de beweging der p. de democratische strooming de overhand. In Amsterdam en Rotterdam worden de staatsgez. reg. uit de vroedschap gezet (April 1787), welk voorbeeld ook in andere steden wordt gevolgd.
In Utrecht beginnen de dem. een aanvallende pol. tegen de prinsgez. (gevecht bij Vreeswijk Mei 1787). Wanneer prinses Wilhelmina, gebruik willende maken van de verdeeldheid der p., een tocht onderneemt naar Holland, wordt zij tegengehouden te Goejanverwellesluis, hetgeen aanleiding geeft tot een interventie van Pruisen, terwijl Engeland Frankrijk weerhoudt de p. te hulp te komen (Sept. 1787). Er werd betrekkelijk weinig tegenstand geboden. ’t Langst verdedigt zich nog Amsterdam. Een reactie begon nu. Tal van p. moesten ’t land verlaten; in de verschillende steden werd de oude reg. hersteld, alle p. werden uit overheidsambten ontzet. Vele p. vestigden zich te Brussel en gingen later naar Frankrijk. (Zie UNITARISME). — Litt.: Colenbrander, De Patriottentijd.
