Examen - onderzoek naar iemands bekwaamheid of vorderingen in een bepaald vak. Men onderscheidt toelatingsexamen, hetwelk dient om te onderzoeken of iemand kan toegelaten worden tot een inrichting van voortgezet onderwijs; overgangsexamen, hetwelk op sommige scholen de leerlingen moeten afleggen alvorens in een hoogere klasse over te gaan; eindexamen, hetwelk afgenomen wordt aan het einde van den leertijd, om te onderzoeken of aan de leerlingen een bewijs kan worden uitgereikt, dat zij het onderwijs met vrucht hebben gevolgd. Verder zijn er examens, die den geslaagde recht geven tot ’t bekleeden van een bepaald beroep (effectus civilis).
Overgangs- en eindexamens worden afgenomen aan de school zelf, die door de geëxamineerden wordt bezocht (al of niet onder toezicht van rijksgecommitteerden), en heeten daarom schoolexamens. De overige examens worden afgenomen door daarvoor aangestelde examen-commissies, die in den regel met de candidaten, wier kundigheden moeten worden onderzocht, volkomen onbekend zijn; de eindexamens H.B.Scholen 5 j.c door commissies, ten deele uit de eigen leeraren der examinandi bestaande Verder spreekt men nog van vergelijkende examens, die ten doel hebben om uit een aantal sollicitanten de meest geschikten te vinden. Behalve tegen de wijze, waarop soms de examens worden afgenomen, heeft men in onderwijskringen ook tegen de examens op zichzelf verschillende bezwaren, bovenal deze, dat de studie ter voorbereiding voor het examen (examenstudie) noodzakelijk moet leiden tot gedwongen inpompen en instampen van een zoo groot mogelijke hoeveelheid leerstof, die men als parate kennis op een vastgestelden dag ter beschikking moet hebben, zoodat in de plaats van vrije studie, die den geest ontwikkelt, overlading komt van ’t geheugen, en de geheele studie zich bepaalt tot een zich africhten om op zoo groot mogelijk aantal vragen een antwoord te kunnen geven, zonder dat de geest in het wezen van het beoefende vak indringt.
