verplichte bijdrage aan de overheid ten behoeve van het milieubehoud, in het algemeen met het karakter van een belastingaanslag. Van betaling voor een rechtstreekse tegenprestatie van de overheid is geen sprake, wat wel het geval is met de door de lagere overheden geheven retributies, leges en andere rechten.
Daarvan is een voorbeeld het reinigingsrecht voor het inzamelen en verwerken van afvalstoffen.Milieuheffingen zijn duidelijk te onderscheiden van normale belastingen, die immers bedoeld zijn om de overheid voldoende financiën te verschaffen voor het vervullen van haar algemene taken. Milieuheffingen vormen een integraal onderdeel van het milieuhygiënisch beleid. Enerzijds zijn zij bedoeld ter financiering van (delen van) dat beleid, de zgn. bestemmingsheffingen. Anderzijds kunnen zij een zodanige functie vervullen, dat een bepaalde beleidsdoelstelling wordt nagestreefd met toepassing van het heffingeninstrument, eventueel gecombineerd met verboden of geboden, uitworpvoorschriften en -normen. Grondslag van de milieuheffingen is het veroorzakersbeginsel: de vervuiler betaalt. Dit resulteert in heffingen op agentia (stoffen, maar ook straling en geluid) die bij produktie- en consumptieprocessen vrijkomen en in het milieu worden geloosd.
De heffing en invordering van milieuheffingen geschieden op rijksniveau behoudens de heffingen op lozingen op andere dan rijkswateren, die geheven en ingevorderd worden krachtens verordeningen door de regionale waterkwaliteitsbeheerders. Dit verklaart waarom deze laatste heffingen zo sterk uiteenlopen in hoogte.
In Nederland bestaan tot dusverre de volgende milieuheffingen: heffingen waterverontreiniging, waarbij als maatstaf voor zuurstofbindende stoffen wordt gebruikt de gemiddelde belasting per etmaal van oppervlaktewateren, uitgedrukt in inwonerequivalent; heffingen luchtverontreiniging, vooralsnog alleen op brandstoffen (Heffingenbesluit brandstoffen luchtverontreiniging) en nog niet op luchtverontreinigende procesuitworpen; heffingen afvalstoffen, vooralsnog alleen op chemische afvalstoffen en op minerale smeer- en systeemolie en binnen afzienbare tijd op vergunning- en ontheffinghouders in de zin van de Afvalstoffenwet; heffingen geluidshinder, vooralsnog alleen op het gemotoriseerde wegverkeer en op lawaaierige industrieën, binnen afzienbare tijd ook op gebruikers van burgerluchtvaartuigen.
De opbrengst van heffingen wordt gebruikt ter financiering van bepaalde m.n. genoemde overheidsactiviteiten:
1. directe uitvoeringsmaatregelen, te weten:
a. planning, aanleg, exploitatie en onderhoud van zuiveringsinstallaties; geluidwerende voorzieningen, zonering; sanering; inzamelingsactiviteiten en andere voorzieningen ter beperking van de milieubelasting of ter vermindering van de effecten van de optredende milieubelastingen, voor zover die voorzieningen collectief dienen te worden getroffen;
b. uitkeringen, waaronder schadevergoedingen aan inrichtingen in verband met kosten die redelijkerwijs niet of niet geheel ten laste van die inrichtingen behoren te blijven;
c. bijdragen in de kosten van specifiek onderzoek en van ontwikkeling van schonere technieken, die de uitworp van bepaalde agentia helpen beperken, voorzover die technieken niet primair gericht zijn op de versterking van de nationale economische structuur;
2. directe beheersmaatregelen: de door de overheid te verrichten taken die in direct verband staan met de tenuitvoerlegging van wetten, zoals het instellen en doen functioneren van diensten van provinciale en gemeentelijke overheden, water- en zuiveringsschappen voor het uitvoeren van het vergunningenbeleid, controle op naleving van vergunningenvoorschriften, opstellen van provinciale beleidsplannen e.d.;
3. indirecte uitvoeringsmaatregelen: de activiteiten van het Rijk, zoals algemeen onderzoek naar b.v. dosis-effectrelaties, voorlichting en educatie;
4. indirecte beheersmaatregelen: activiteiten van het Rijk, verbonden aan opstelling, uitvoering en handhaving van wetten, zoals inspectie- en controlewerkzaamheden van regionale inspecties, opstelling en uitvoering van meetprogramma’s.
In België komen milieuheffingen voor op provinciaal en lokaal niveau. De provinciale milieubelasting wordt geheven ten behoeve van de waterzuivering. Op gemeentelijk vlak komt de huisvuilbelasting vrijwel algemeen voor. Het Vlaams Decreet op de Afvalstoffen voorziet eveneens in de mogelijkheid om milieuheffingen in te stellen.
