samenvattende benaming voor allerlei soorten olie die gebruikt zijn of niet meer gebruikt worden en daarom als afval worden beschouwd. De belangrijkste vormen van afvalolie zijn afgewerkte olie, bilge-olie en resten huisbrandolie.
Veel mensen in Nederland zijn van oliestook overgegaan op aardgas, waardoor duizenden olietanks die nog ten dele gevuld zijn, in de grond zijn achtergebleven. Vele van deze tanks zullen op den duur gaan lekken, met ernstige bodem- en grondwaterverontreiniging als gevolg. Een lekkende olietank van een Amsterdams hotel leidde b.v. tot olieverontreiniging in de grachten. Daarom hebben verschillende gemeentelijke en provinciale overheden acties georganiseerd om de tanks te ledigen, o.a. de gemeenten Zwolle en Hardenberg en de provincie Utrecht (actie Tankslag, 1979). Het Instituut voor Milieuhygiëne en Gezondheidstechniek TNO schatte dat tot en met 1982 tussen 150 000—200 000 tanks uit gebruik zijn genomen. In totaal zou in 1983 nog ca. 80 mln. 1 olie onder de grond zitten.
Bilge-olie is olie die samen met water vrijkomt in de machinekamers van schepen. Deze olie werd gewoonlijk illegaal geloosd en vormde zo een van de belangrijkste bronnen van olieverontreiniging op de binnenwateren. Bilge-olie wordt in Nederland als afgewerkte olie in de zin van de Wet chemische afvalstoffen beschouwd. Krachtens het op 1.9.1980 van kracht geworden Bilge-oliebesluit kan bilge-olie te zamen met afgewerkte olie worden verwerkt. Schippers kunnen hun olie inleveren bij bunkerstations en bunkerschepen die van de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer een vergunning hebben verkregen. In België moet bilge-olie, volgens het Afvalstoffendecreet van 2.7.1981, door erkende inrichtingen of personen worden opgehaald.
De havendiensten geven een vergunning door een stempel te plaatsen in het logboek van het schip, dat daarmee de haven mag verlaten. Afgewerkte olie is minerale olie die haar functie verricht heeft en als afvalolie vrijkomt. In de meeste landen wordt slechts een deel van de afgewerkte olie ingezameld, die dan meestal wordt gebruikt als brandstof, voor een kleiner deel als wegenolie en in bitumen, terwijl slechts een gering percentage wordt gereraffineerd om opnieuw als smeerolie te worden gebruikt. Reraffinage komt echter steeds meer in de belangstelling vanwege het streven naar bescherming van het milieu en een zuinig gebruik van grondstoffen. Door de steeds hogere aardolieprijzen en de ontwikkeling van nieuwe technieken is reraffinage ook financieel mogelijk geworden. Afgewerkte olie komt vrij in de vorm van afgewerkte motorolie (ca. 50 % van het totaal), industriële smeeroliën (machines, procesapparatuur), turbine-olie uit de luchtvaart en gasen stoomturbines, tandwieloliën, relatief weinig verontreinigde hydraulische olie. Belangrijk voor een goed lopend reraffinageproject is een goed georganiseerd inzamelsysteem, waarbij de ingezamelde olie naar soort en verontreinigingsgraad gescheiden wordt.
Bij de reraffinage wordt de afgewerkte olie omgezet in een basisolie, waaruit door toevoeging van additieven weer diverse smeeroliën kunnen worden gemaakt. De belangrijkste verontreinigingen die moeten worden verwijderd, zijn water, organische oplosmiddelen, oxidatie- en slijtageprodukten en additieven (o.a. loodverbindingen). De meest gebruikte reraffinagemethode is het eigenlijk verouderde zwavelzuur/bleekaardeproces. Na verwijdering van het water wordt de olie in contact gebracht met zwavelzuur waardoor o.a. additieven en oxidatieprodukten worden verwijderd. Vervolgens wordt de olie nabehandeld met bleekaarde ter verbetering van kleur, geur en stabiliteit. De kwaliteit van de zo behandelde olie is meestal goed, maar de gevormde bijprodukten, zuurteer en afgewerkte bleekaarde, kunnen slechts met kostbare methoden onschadelijk worden gemaakt.
Recentelijk ontwikkelde methoden bestaan uit een ultrafiltratie of vacuümdestillatie, gevolgd door een nabehandeling bestaande uit b.v. destillatie, katalytische hydrogenering en/of een behandeling met een kleine hoeveelheid zwavelzuur/bleekaarde. Bij deze methoden ontstaan bijna geen lastige bijprodukten en de kwaliteit van de basisolie is uitstekend.
In Nederland wordt van de ca. 210 000 t verkochte smeerolie per jaar ca. 90 000 t ingezameld maar nog niets opgewerkt. Per 1.4.1979 trad de Regeling inzake afgewerkte olie in werking. In België wordt jaarlijks ca. 64 000 t smeerolie verkocht, waarvan slechts in enkele gemeenten (o.a. Genk) wat wordt ingezameld, maar eveneens niets opgewerkt. Het verst gevorderd met het ontwikkelen van reraffinage is de BRD, waar ca. 50 % van de smeerolieverkoop wordt ingezameld en waar het marktaandeel van de gereraffineerde olie 31 % van de totale smeerolieverkoop is.
