Vervreemden is het gevoel geen deel van een groter geheel meer te zijn. Je ervaart afstandelijkheid ten opzichte van bijvoorbeeld medemensen, producten van eigen arbeid, het politieke proces, snelle technologische veranderingen, globalisering of een kunstobject.
De wij-factor, of agency, resoneert niet meer. Denk bijvoorbeeld aan gelovigen wier gebedshuis tot boekwinkel is omgebouwd. Het object (bijvoorbeeld de kerk) komt op relationele afstand van het subject (de gelovigen) te staan. Het geheel schuurt; relaties onthechten. Waarden worden niet langer gedeeld, waardoor verbondenheid verdwijnt. De persoon is niet per se vijandig of onverschillig, maar ervaart machteloosheid vanwege het onvermogen nog relaties met anderen aan te gaan omdat de afstand tot het object als onoverbrugbaar wordt ervaren.
Zelfvervreemding is een bijzonder aspect van dit proces. Sociale media, inclusief algoritmes en AI, kunnen het zelfbeeld verstoren, waardoor het gepresenteerde zelf en het echte zelf niet meer samenvallen. Je voelt je ontheemd, ontworteld. Het verlies aan authenticiteit, het niet kunnen voldoen aan sociale verwachtingen, en trouw willen blijven aan eigen waarden dragen bij aan zelfvervreemding.
Nemen betekent ook genomen worden. Vervreemden leidt daardoor soms ook tot creativiteit. Werkt dan als katalysator voor zelfrealisatie, ongewone kunst, ostranenie en meer. Minderheden die zich vervreemd voelen van de dominante cultuur gebruiken vervreemding als bron van kracht, inspiratie en strijd. Dit leidt tot spontane culturele uitingen als zang, dans, muziek en gedichten die onderlinge contacten stimuleren en gevoelens van solidariteit bevorderen.
De betekenis van vervreemding is sinds Karl Marx beïnvloed door sociaal-culturele ontwikkelingen. Vervreemden, niet smal juridisch maar breed sociaal-cultureel omschreven, blijkt behalve de vervreemding van de (fabrieks)arbeider van de producten van zijn arbeid ook van betekenis voor feministen, milieuactivisten, Inheems burgerlijkverzet en voor hen die diasporisch een nieuw leven in een vreemde omgeving proberen op te bouwen.
