De eerste mens moet geluiden gehoord hebben, die prettig waren om te beluisteren : het zingen van de vogels, het murmelen van beekjes en het kabbelen van golven op het strand van een stille zee.
Evenals alle andere geluiden wordt ook muziek veroorzaakt door iets dat heel snel op en neer beweegt; door iets dat trilt. Het verschil is alleen, dat muzikale geluiden veroorzaakt worden door een regelmatige trilling, terwijl de trillingen van geluiden onregelmatig zijn. Wanneer het gebeurd is, weet niemand — maar heel lang geleden al moet de mens op het idee gekomen zijn zélf muzikale geluiden te maken. Hij ontdekte daarna al spoedig dat deze geluiden niet alleen aangenaam waren om te horen, maar dat het ook mogelijk was er menselijke gevoelens mee uit te drukken. Ritme, melodie en harmonie vormen tegenwoordig belangrijke onderdelen van de muziek. Ritme en melodie zijn belangrijk ouder dan harmonie.
Ritme is de maat van een reeks geluiden; melodie is de welluidendheid van een aantal, elkaar opvolgende tonen. Harmonie noemt men het samenklinken van verschillende tonen.
De eerste muziek was vocaal; bestond dus uit zang. De mens begon eenvoudige melodietjes te zingen bij arbeid en spel. Die melodietjes werden niet opgeschreven, maar bleven bewaard in het geheugen en werden op die manier aan volgende generaties doorgegeven. Liederen die tijdens werk en spel ontstonden, zijn bekend geworden als volksliederen. Ook het Nederlandse taalgebied kent vele van deze volksliederen. Ze dateren echter uit latere eeuwen; de eerste volksliederen uit onze streken zijn in de loop van de geschiedenis verloren gegaan. Ook de volksliederen van de Amerikaanse negerbevolking en van de Amerikaanse cowboys zijn van latere datum dan de eerste Amerikaanse volksliederen, die gezongen werden door de Indianen maar die later verdwenen zijn.
Bijna even oud als de eerste volksliederen is waarschijnlijk het religieuze lied; een middel waarmee de mens zijn godsdienstige gevoelens tot uitdrukking bracht. Na verloop van tijd verschenen de eerste, eenvoudige instrumenten zoals fluiten en trommels. De trommels ondersteunden het ritme van de muziek, vooral bij dansen. In tegenstelling tot de fluit (met twee of meer noten) konden trommels echter geen melodie vormen.
Reeds ten tijde van de oude Grieken bestonden er snaarinstrumenten. Griekse voordrachtkunstenaars plachten hun poëzie te begeleiden met harp- of lierspel.
Muziek ging tenslotte zo’n belangrijke rol spelen in het leven van de mens, dat men melodieën ging componeren, niet om er zang of voordracht mee te begeleiden, maar uitsluitend om de muziek zelf.
Componisten bedachten verscheidene methoden om hun muziek op te schrijven. Niemand weet waar en wanneer de eerste muziek geschreven werd. Wel weten we dat de Grieken letters uit hun alfabet gebruikten om een melodie te noteren. Het notenschrift zoals wij dat kennen, is pas veel later ontstaan.
Na het ontstaan van de gecomponeerde muziek kwamen er regels waaraan de componist zich moest houden. Die regels verschillen echter van volk tot volk; reden waarom muziek uit verre landen ons vaak zo vreemd in de oren klinkt.
Aanvankelijk was alle gecomponeerde muziek bestemd om uitgevoerd te worden door de menselijke stem. De eerste vocale muziek, die op deze wijze ontstond, was ‘unisono’. D.w.z.: alle zangers zongen dezelfde melodie. Later gingen componisten aan hun muziek andere melodieën toevoegen; tweede en derde stemmen, die om de eerste stem werden heengeweven. Zulke meerstemmige muziek wordt ‘polyfoon’ genoemd. In deze tijd ontstond ook de zg. canon.
Een canon bestaat uit één melodie, maar de zangers beginnen niet tegelijkertijd te zingen, doch vallen de een na de ander met dezelfde melodie in. Bekende Nederlandse canons zijn ‘De uil zat in de olmen’ en ‘Vader Jacob’; ze worden vooral veel gezongen door kinderen.
De instrumentale muziek (muziek, speciaal geschreven om door instrumenten uitgevoerd te worden) werd in Europa zeer geliefd. De viool en de verschillende klavierinstrumenten werden zeer populair. Er ontstonden allerlei compositievormen en er werden ook allerlei muziekgezelschappen gevormd: koren, operagezelschappen, strijkkwartetten, symfonie-orkesten, enz.
Natuurlijk was niet alle gecomponeerde muziek bestemd voor gezelschappen. Een deel ervan werd geschreven voor solisten: zangers, violisten, pianisten, cellisten, enz.
Nieuwe ideeën en de geest van de tijd, waarin we leven, komen tot uitdrukking in de moderne muziek. Hedendaagse componisten zijn gekomen met nieuwe notencombinaties, die in het verleden beslist onmuzikaal genoemd zouden zijn. Jazzmuziek bijvoorbeeld wordt gekenmerkt door een sterk en nogal ongewoon ritme.
Radio, televisie, gramofoonplaat en bandrecorder maken het tegenwoordig mogelijk ook in de meest afgelegen delen van de wereld te luisteren naar beroemde zangers en befaamde orkesten. Muziekleer vormt op veel scholen een onderdeel van het lesprogramma; speciale cursussen brengen de jeugd begrip bij voor goede muziek en helpen haar bij het zelf leren bespelen van een instrument.
Van muziek zeggen we wel eens, dat zij een internationale taal is. Daar is wel wat van waar; taalgrenzen zijn er voor goede muziek nauwelijks. Een componist die geen woord Nederlands spreekt, kan ons door middel van zijn muziek toch iets laten voelen van zijn vreugde, zijn wanhoop, zijn trots of zijn verdriet.