(Cadesand, Kadzand, Kezand). Dorp binnen de gemeente Oostburg, West Zeeuws-Vlaanderen; vóór de gemeentelijke herindeling op 1 april 1970 een zelfstandige gemeente (1468 ha), waartoe ook behoorden: Cadzand-Bad, Cadzand-haven, Potjes; 912 inw.(1980).
Cadzand is de zuidelijkste badplaats van Nederland, gelegen bij het vermaarde → Zwin en op korte afstand van het Belgische, mondaine Knokke. Cadzand-dorp, 450 inw.(1971), de ‘hoofdplaats’ van het ‘Land van Cadzand’, is een van de oudste dorpen in Zeeuws-Vlaanderen. Kort na 1900 ontstond de buurtschap Cadzand-Haven en na de opkomst van de strandrecreatie, CadzandBad, 325 inw.(1971); beide buurtschappen zijn met elkaar verbonden door de Boulevard de Wielingen (waaraan een in 1963 tot stand gekomen kleine winkelgalerij). In 1980/81 is het beeld van Cadzand-Bad en Haven en de kustweg Cadzand-Nieuwvliet (de Zwarte Polderweg) ingrijpend veranderd door dijkverzwaring in het kader van de Deltawerken. Vertrouwde silhouetten op de duinen, zoals Hotel Noordzee en Hotel de Wielingen zijn verdwenen; de hotels zijn landinwaarts in moderne stijl herbouwd.
In Cadzand-Bad ligt het poldergemaal (gesticht 1964) t.b.v. het hoofdwateringsgebied Cadzand (zie → Kievittepolder).
Wapen:
Dit is het wapen van het → Vrije van Sluis, met als onderscheidingsteken de letter K (van Kadzand). Het werd op 8 december 1819 voor de gemeente bevestigd. Een midden- 16e-eeuws handschrift documenteert voor Cadzand (‘Caedlant’) een zwart wapenschild met een zilveren, tweekoppige adelaar.
Varia:
Kermis op de eerste vrijdag in september t.m. de zondag daarop volgend.
Ten zuidoosten van Cadzand ligt het vormingscentrum → Hedenesse.
Monumenten:
De Mariakerk uit het midden van de 13e eeuw, thans N.H., is een tweebeukige hallenkerk, in hoofdzaak vroeg-gotisch (Schelde-gotiek, → bouwkunst), maar de zware zuilen zijn nog Romaans. De toren werd in 1677 afgebroken. De kerk werd in 1652 gedeeltelijk vernieuwd, in 1930 gerestaureerd, doch in 1944 door oorlogsgeweld zwaar beschadigd. In 1954 werd een klokketorentje op de inmiddels weer herbouwde kerk geplaatst.
Het bedehuis heeft lange tijd als Franse kerk dienst gedaan; Hugenoten vormden na de verovering van West Zeeuws-Vlaanderen door prins Maurits de kern van de gemeente. De korenmolen ‘Nooitgedacht’ uit 1898 is een zware, ronde, stenen bovenkruier zonder stelling; een iets buikvormige beltmolen. Demolenis op 12februari 1974 geheel uitgebrand; restauratie in 1976/77 (Stichting Molenbehoud West Zeeuws-Vlaanderen); op feestelijke wijze in gebruik gesteld op 14 mei 1977.
De duinstrook van Cadzand is landschappelijk belangrijk als vrijwel enig duinlandschap van omvang in Zeeuws-Vlaanderen. De duinen zijn er betrekkelijk jong en eerst in de 17e eeuw ontstaan. Op kaarten van 1585 staat Cadzand nog als een eiland zonder duinen aangegeven; op een kaart van 1660 komt ter plaatse voor het eerst een smalle duinstrook voor.
De botanische waarde van de Cadzandse duinen wordt o.a. bepaald door de in ons land zeldzame zeewinde en de blauwe zeedistel. Het duin is voorts een fourageer- en rustgebied voor trekvogels. Het heeft ook entomologische waarde door het voorkomen van de zeldzame kever Cleónus piger. Op het strand van Cadzand spoelen veel fossielen aan, voor een belangrijk deel behorend tot het Leedien (→ Ondergrond). Er zijn van Cadzand reeds meer dan 130 soorten fossielen uit allerlei tijden van het Tertiair bekend. Zeer gezocht door de talloze strandbezoekers zijn fossiele haaietanden. Ook treft men op het strand vuurstenen artefacten uit de → prehistorie aan.
Geschiedenis:
‘Cadesand’ is de oude benaming voor Cadzand; kade betekent ‘lage dijk’. Kadzand was in de 13e eeuw een afzonderlijk eiland, ontstaan uit een kleine kern waartegen telkens weer poldertjes werden aangedijkt. De inpolderingen van Kadzand behoren tot de oudste van West-Europa. Zie o.a. → Kievittepolder, → Oudelandsche polder, → Tienhonderd polder en → Vierhonderd polder.
Ten noordoosten van Kadzand lag het eiland → Wulpen. In 1602 werd het gebied door de → Groote Sint-Anna-polder verbonden met het land van → Groede en in 1742 kwam een verbinding met Oostburg tot stand.
In 1227 stond er in Kadzand reeds een kerk
